Diagnostyka chorób nowotworowych

• ROMA (Ca125+HE4+ROMA)

Krótko o badaniu

ROMA (z ang. Risk of ovarian malignancy algorithm) jest algorytmem oceny ryzyka obecności raka nabłonkowego jajnika oraz prawdopodobieństwa, że istniejąca zmiana w miednicy małej o niejasnym statusie ma charakter złośliwy. Model opiera się na równoczesnym oznaczeniu w surowicy dwóch krążących markerów nowotworowych: antygenu Ca 125 (z ang. carcinoma antygen 125) i HE4 (ang. human epididymis protein 4). Skojarzone oznaczenie HE4 i Ca 125 posiada parametry diagnostyczne lepsze niż oba wyniki interpretowane pojedynczo, przy czym izolowane oznaczenie HE4 daje możliwości diagnostyczne znacznie przewyższające oznaczenie pojedyncze Ca 125. Opracowanie matematyczne wyników obu oznaczeń, z uwzględnieniem statusu hormonalnego badanej, pozwala na ustalenie prawdopodobieństwa złośliwego charakteru wykrytej zmiany i w konsekwencji wybór odpowiedniej procedury leczniczej (rodzaj terapii/stopień referencyjności ośrodka) lub na ocenę ryzyka  nowotworu złośliwego, kwalifikację badanej do odpowiedniej grupy ryzyka i w konsekwencji wybór optymalnego postępowania profilaktycznego. Wielkości liczbowe progu decyzyjnego w algorytmie oceny ryzyka ROMA zależne są od statusu hormonalnego badanych. Dla kobiet przed menopauzą niskie ryzyko zachorowania dotyczy kobiet o wskaźniku <11,4%,wysokie  ≥11,4. W przypadku kobiet po menopauzie analogiczna wartość decyzyjna wynosi 29,9%. Wielkości te odnoszą się wyłącznie do oznaczeń wykonywanych w aparacie Cobas i mogą być różne w przypadku innych systemów. Algorytm ROMA nie może być stosowany w przypadku kobiet, które nie ukończyły 18 lat, w trakcie chemioterapii i leczonych na chorobę nowotworową.

Przygotowanie do badania

Brak szczególnych wskazań.

Czynniki mogące mieć wpływ na wynik badania

Nieukończony 18 rok życia, chemoterapia nowotworu, uprzednia terapia nowotworu. 

• HE4

Krótko o badaniu

Oznaczenie markera HE4 jest przydatne w diagnostyce i różnicowaniu raka nabłonkowego jajnika praz w postępowaniu z chorymi. HE4 (z ang. human epididymis protein 4)  – podfrakcja  czwarta ludzkiego białka komórek nabłonkowych najądrza – jest powierzchniowym i krążącym  markerem nabłonkowego raka jajnika EOC (z ang. epithelial ovarian carcinoma). Termin ten obejmuje grupę 8 histologicznych podtypów nowotworów jajnika. HE4 wykazuje podobne zastosowanie kliniczne jak stosowany wcześniej marker Ca 125,  jednakże posiada znacznie lepszą czułość diagnostyczną, zwłaszcza we wczesnych stadiach raka (I/II) i lepszą specyficzność diagnostyczną. Istotne jest, ze wzrost stężenia HE4 we krwi następuje tylko u niewielkiego odsetka chorych na łagodne nowotwory jajnika, pozwalając na rozpoznanie i różnicowanie raka jajnika od zmian łagodnych. Wczesne rozpoznanie raka jajnika jest istotne ze względu na niespecyficzność wczesnych objawów klinicznych i niemożność różnicowania  w diagnostyce obrazowej. Ze względu na swe właściwości diagnostyczne, HE4 jest przydatny do wykrywania raka jajnika we wczesnych i zaawansowanych  stadiach choroby, odpowiednio: I/II  i III, oraz do oceny progresji, monitorowania leczenia i wykrywania wznów.  Oznaczenie HE4 wykonywane  jest pojedynczo, jako badanie wstępne, alternatywne dla Ca 125 lub u chorych z niskim stężeniem Ca 125, a także w monitorowaniu wznów nowotworu. Łączne oznaczenie HE4 i Ca 125  polepsza czułość diagnostyczną w stosunku do obu oznaczeń wykonywanych pojedynczo i równocześnie pozwala na ujęcie wyników  w algorytmie oceny ryzyka zachorowania na raka jajnika (porównaj:  ROMA). W śladowych ilościach HE 4 ulega ekspresji w prawidłowych komórkach najądrza  i komórkach nabłonkowych układu rozrodczego i oddechowego, a także produkowany jest przez niektóre nowotwory o innym pochodzeniu (piersi, trzustki, śluzówki macicy, przewodów moczowych).  

Przygotowanie do badania

Brak szczególnych wskazań.

Możliwe przyczyny odchyleń od normy

Obecność: nabłonkowy rak jajnika, nowotwór surowiczy jajnika, nowotwór endometrialny jajnika,  nowotwory piersi, trzustki, śluzówki macicy, przewodów moczowych. 

• PSA całkowity

Krótko o badaniu

Pomiar PSA całkowitego we krwi, tPSA, (ang. total PSA), markera przerostu prostaty,  jest przydatny w diagnostyce, leczeniu i monitorowanie  przerostu prostaty raka i raka prostaty, CaP (łac. Carcinoma prostatae). Specyficzny antygen prostaty, PSA (ang. Prostate Specific Antygen)  jest uwalnianym do krwi białkiem, wytwarzanym wyłącznie przez komórki prostaty, co przesądza o jego specyficzności jako biochemicznego markera stanów fizjologicznych i patologicznych prostaty. PSA jest najważniejszym markerem CaP, a jego odkrycie spowodowało znaczny postęp w profilaktyce, diagnostyce oraz monitorowaniu zaawansowania i przebiegu leczenia CaP. Interpretacja wyników pomiaru  PSA wymaga znajomości  wieku badanego,  wywiadu w kierunku chorób układu moczo-płciowego i odniesienia do  stanu klinicznego pacjenta. Wzrost stężenia PSA nie jest swoisty dla CaP, gdyż towarzyszy także łagodnemu rozrostowi prostaty, BPH (ang. benign prostatic hyperplasia),  stanom zapalnym prostaty (prostatitis), zakażeniom układu moczopłciowego, urazom mechanicznym, w tym związanym z badaniem palpacyjnym per rectum, DRE  (ang. Digital Rectal Examination) i punkcją  prostaty. Diagnostycznie optymalne jest śledzenie zmian stężenia tPSA, zachodzących  w czasie (tzw. delta change). Stężenie PSA w krwi rośnie wraz z wiekiem i dlatego zakresy referencyjne przedstawiane są niekiedy w przedziałach wiekowych, najczęściej dekadach, choć optymalne jest odnoszenie stężenia u badanego do ciągłego wykresu zmian w zależności od wieku. Przyjmuje się, że każdy mężczyzna po ukończeniu 50. roku życia powinien raz w roku mieć oznaczane stężenie tPSA w surowicy krwi, połączone z wykonaniem badania per rectum. W interpretacji wyniku istotny jest wywiad rodzinny pod kątem nowotworu prostaty.  Stężenie tPSA 2-10 ng/l – tzw. szara strefa) może stanowić przesłankę dla dalszej diagnostyki w kierunku CaP. Wg zaleceń  European Association of Urology ( Guidelines 2020) weryfikacja oceny ryzyka CaP u bezobjawowych mężczyzn  z poziomem antygenu specyficznego dla prostaty między 2-10 ng / ml i prawidłowym wynikiem DRE  sprowadza się  do wykonania kolejnego badania w surowicy lub moczu (siła zalecenia słaba). W przypadku stężenia tPSA plasującego się pomiędzy 2-10 ng/ml, może zostać wykonane dodatkowy pomiar stężenia wolnego PSA (fPSA) we krwi i wyliczenie stosunku liczbowego stężenie fPSA do PSA całkowitego. Mężczyźni z grupy podwyższonego ryzyka (np. CaP w wywiadzie rodzinnym)  powinni monitorować stężenie tPSA corocznie  już od 40 roku życia. Biochemicznie PSA jest proteazą serynową, o aktywności chymotrypsyno- i trypsyno-podobnej. Powstaje prawie wyłącznie w komórkach nabłonkowych egzokrynnych gronek stercza i przewodów gruczołu prostaty, ale jest znajdowany także w gruczole piersiowym kobiet. PSA jest wydzielany do światła przewodów gruczołu i odgrywa rolę w procesie upłynniana nasienia. PSA występuje głównie w dwóch formach: immunoreaktywnego kompleksu z inhibitorami enzymu: alfa1-antychymotrypsyną (ACT)  i  alfa 2-makroglobuliną  (AMG)  oraz w postaci wolnej fPSA (ang. free PSA).  W większości metod mierzy się  tPSA,  czyli PSA-ACT wraz z fPSA.

Przygotowanie do badania

Badanie należy wykonać przed inwazyjnymi lub diagnostycznymi zabiegami na prostacie lub 2-3 tygodni po ich przeprowadzeniu.

Możliwe przyczyny odchyleń od normy

Wzrost stężenia: rak prostaty- CaP, łagodny przerost prostaty-BPH,  biopsja prostaty, USG przezodbytnicze prostaty, badanie per rectum, resekcja przezcewkowa prostaty, radykalna prostatektomia, zapalenie prostaty, ostre zatrzymanie moczu, zapalenie dróg moczowych, aktywność seksualna, znaczna aktywność fizyczna (m.in. jazda na rowerze). Obecność u kobiet: rak piersi, ciąża;

Obniżone stężenie: pozycja leżąca dłużej niż 24 godziny.

• PSA wolny

Krótko o badaniu

Marker raka prostaty (CaP) w krwi, wykorzystywany do obliczania stosunku stężeń: PSA wolny/PSA całkowity, przydatnego w diagnostyce CaP. Wielkość stosunku liczbowego stężenia PSA wolnego, fPSA (ang. free PSA) do stężenia PSA całkowitego, tPSA (ang. total PSA), fPSA/ tPSA we krwi stanowi wskaźnik  prawdopodobieństwa raka prostaty (CaP).Specyficzny antygen prostaty, PSA (ang. Prostate Specific Antygen)  jest uwalnianym do krwi białkiem, wytwarzanym u mężczyzn wyłącznie przez komórki gruczołu krokowego, co przesądza o jego swoistości jako biochemicznego markera stanów fizjologicznych  i patologicznych prostaty. PSA jest najszerzej znanym markerem raka prostaty CaP (łac. Carcinoma prostatae), a jego odkrycie spowodowało znaczny postęp w profilaktyce, diagnostyce oraz monitorowaniu zaawansowania i przebiegu leczenia tej choroby.  Interpretacja wyników pomiaru  PSA wymaga znajomości  wieku badanego,  wywiadu w kierunku chorób układu moczo-płciowego i odniesienia do  stanu klinicznego pacjenta. Wzrost stężenia PSA nie jest swoisty dla CaP, gdyż towarzyszy również łagodnemu rozrostowi prostaty, BPH (ang. benign prostatic hyperplasia), stanom zapalnym prostaty (prostatitis), zakażeniom układu moczopłciowego, urazom mechanicznym, w tym związanym z badaniem palpacyjnym per rectum, DRE  (ang. Digital Rectal Examination), z masażem prostaty i punkcją  prostaty. Diagnostycznie, optymalne jest śledzenie zmian stężenia PSA, zachodzących  w czasie (tzw. delta change). Stężenie PSA w krwi rośnie wraz z wiekiem i dlatego zakresy referencyjne przedstawiane są w przedziałach wiekowych, najczęściej dekadach, choć optymalne jest odnoszenie stężenia u badanego do ciągłego wykresu zmian wraz z  wiekiem. Znaczenie diagnostyczne PSA w diagnostyce CaP wzrosło wraz z identyfikacją jego form w krążeniu. Formą dominująca, rozpoznawaną przez rutynowe testy immunochemiczne (immunoreaktywną), jest PSA związany z alfa1-antychymotrypsyną: PSA-ACT, stanowiący 55-95%  całości oznaczanego PSA (PSA całkowitego, tPSA, ang. total PSA). 5 do 45% immunoreaktywnego PSA występuje w formie wolnej (fPSA, ang. free PSA). Oznaczenie fPSA wykonywane pojedynczo nie ma istotnego znaczenia klinicznego. Wysoką przydatność diagnostyczną, najwyższą z wariantów oznaczeń różnych form PSA, ma wyliczenie stosunku fPSA do tPSA (na ogół w %), którego wyliczenie jest istotne diagnostycznie, gdy stężenie tPSA jest ≥2 ng/ml.

Przygotowanie do badania

Badanie należy wykonać przed inwazyjnymi lub diagnostycznymi zabiegami na prostacie lub 2-3 tygodni po ich przeprowadzeniu.

Możliwe przyczyny odchyleń od normy

Wzrost stężenia: rak prostaty- CaP, łagodny przerost prostaty-BPH,  biopsja prostaty, USG przezodbytnicze prostaty, badanie per rectum, resekcja przezcewkowa prostaty, radykalna prostatektomia, zapalenie prostaty, ostre zatrzymanie moczu, zapalenie dróg moczowych, aktywność seksualna, znaczna aktywność fizyczna (m.in. jazda na rowerze).
Obniżone stężenie: pozycja leżąca dłużej niż 24 godziny.

• Fosfataza kwaśna sterczowa

Krótko o badaniu

Oznaczenie kwaśnej fosfatazy sterczowej, PAP, w surowicy krwi jest  stosowane  w diagnostyce raka prostaty, ocenie progresji choroby i monitorowaniu efektywności leczenia. Kwaśna fosfataza sterczowa, PAP (ang. prostatic acid phosphatase), należy do grupy kwaśnych fosfataz , ACP (ang. acid phosphatase ), enzymów lizozomalnych z komórek wydzielniczych. Enzymy te hydrolizują estry fosforanowe z optimum aktywności w  pH < 7,0. Główną frakcją PAP jest izoenzym 2, białko o ciężarze 100 kDa, syntetyzowane w wysokich stężeniach w prostacie, wykazujący maksymalną aktywność w pH 5,0-6,0. PAP występuje głównie w płynie nasiennym, wydzielana jest także do moczu. W surowicy mężczyzn z prawidłowym stanem prostaty PAP występuje w niskich stężeniach. Poza prostatą, produkującą frakcję sterczową kwaśnej fosfatazy, czyli wspomnianą PAP, ACP powstaje w: erytrocytach, płytkach krwi, leukocytach, szpiku kostnym, kościach, wątrobie, śledzionie, nerkach  i jelicie. PAP jest niestabilna w pH >7,0 i temp.  > 37oC. Od innych kwaśnych fosfataz PAP jest odróżniana dzięki wrażliwości na winian, hamujący jej aktywność. Oznaczanie stężenia PAP jest przydatne w monitorowaniu remisji nowotworu prostaty, efektywności różnych form terapii,  w rozpoznawaniu wznowy i przerzutów. U chorych na raka prostaty, lepsze niż pomiar PAP w krwi, parametry diagnostyczne  wykazują oznaczenia w surowicy stężenia różnych form specyficznego antygenu prostaty – PSA.

Przygotowanie do badania

Badanie wykonać przed inwazyjnymi lub diagnostycznymi zabiegami na prostacie lub 6 tygodni po ich wykonaniu.  

Czynniki mogące mieć wpływ na wynik badania

Niestabilność w pH >7,0 i temp. >37oC.

Możliwe przyczyny odchyleń od normy

Wartości podwyższone: rak prostaty, łagodny przerost prostaty, zabiegi inwazyjne prostaty, zabiegi diagnostyczne prostaty, białaczka, czerwienica prawdziwa, trombocytoza, niedokrwistość megaloblastyczna, osteosarcoma, szpiczak mnogi, przerzuty różnych nowotworów do kości, osteoporoza, nadczynność przytarczyc.

• CEA

Krótko o badaniu

Oznaczenie CEA w surowicy jest przydatne w diagnostyce, prognozowaniu i monitorowaniu leczenia raka. Antygen karcynoembrionalny, CEA (ang. carcino-embryonic antygen) ,antygen rakowo-płodowy, swoją nazwę zawdzięcza historycznemu poglądowi, że zlokalizowany jest   wyłącznie w komórkach raka  żołądkowo- jelitowego i w przewodzie pokarmowym płodu. Dzisiaj wiadomo, że wzrost stężenia CEA w krwi towarzyszy złośliwym i łagodnym zmianom chorobowym przewodu pokarmowego i innych organów. Zmiany nienowotworowe wiążące się z podniesionym poziomem CEA dotyczą chorób wątroby, stanów zapalnych przewodu pokarmowego, zakażeń, urazów, martwic niedokrwiennych, chorób  tkanki łącznej i upośledzenia funkcji nerek. Co więcej wzrost stężenia CEA w surowicy stwierdzany jest u palaczy papierosów, co wymusiło określenie  oddzielnych zakresów referencyjnych CEA  dla palaczy. Pięciokrotyny wzrost CEA przyjmowany jest z marker zmiany złośliwej, lecz tak często spotykany jest w przypadkach zmian łagodnym charakterze, że oznaczenia CEA nie ma waloru testu przesiewowego w kierunku chorób nowotworowych.  Wynika to z biochemicznych właściwości CEA, który jest zróżnicowaną rodziną glikoprotein o masie 175-200 kDa, różniących się zarówno składem aminokwasów jak i węglowodanów. Wzrost stężenia CEA w krwi obserwowany jest w przypadku: 70 % nowotworów jelita grubego, ponad  65% przypadków niedrobnokomórkowego raka płuc,  55 % nowotworów trzustki, 50% nowotworów żołądka, 45% nowotworów płuc, 40 % nowotworów szyjki macicy, 40% nowotworów piersi i 25% nowotworów jajników. Oznaczenie CEA przydatne jest  przede wszystkim w diagnostyce,  prognozowaniu i monitorowaniu leczenia raka. U chorych na raka płuc  zmiany stężenia CEA mają dużą wartość rokowniczą  skuteczności leczenia. CEA typowany jest na potencjalny, niezależny,  czynnik rokowniczy w raku jelita grubego i odbytnicy. Podniesione stężenie CEA przed operacją wskazuje na ryzyko nawrotów lub przerzutów do wątroby. W przypadku raka jelita grubego (okrężnicy) wysokie stężeni CEA stanowi złe rokowanie;  w przypadku raka odbytnicy nie ma znaczenia rokowniczego. Oznaczenie CEA jest pomocne w przypadku chemioterapii poprzedzającej zabieg chirurgiczny i ocenie prawidłowości lokalizacji nowotworu w przypadku radioterapii.  Jeżeli wskazana jest resekcja ognisk przerzutowych, zaleca się pomiar pooperacyjny CEA co 2–3 miesiące u chorych w stadium II i III choroby. Normalizacja surowiczego poziomu CEA powinna nastąpić w ciągu 4 miesięcy po radykalnym zabiegu operacyjnym. Brak normalizacji  może wskazywać na niedoszczętność zabiegu i wysokie prawdopodobieństwo nawrotu w  ciągu roku. CEA jest wykorzystywany również w monitorowaniu raka piersi – przerzutowania w trakcie leczenia oraz w wykrywaniu  przerzutów do płuc i kości, a także  w monitorowaniu leczenia niedrobnokomórkowego raka płuc.

Przygotowanie do badania

Brak szczególnych wskazań.

Czynniki mogące mieć wpływ na wynik badania

Przeciwciała heterofilne.

Możliwe przyczyny odchyleń od normy

Wzrost stężenia: rak jelita grubego i odbytnicy, rak piersi, rak płuc, rak trzustki, rak tarczycy, nowotwory dróg rodnych i moczowych, zapalenie dróg żółciowych, marskość wątroby, choroby wątroby, zapalenie uchyłka,  zapalne choroby jelit  (np. wrzodziejące zapalenie), zakażenia płuc, rozedma płuc, zapalenie trzustki, wrzód trawienny, polipy jelit, łagodne choroby piersi, nałogowe palenie papierosów.

• AFP

Krótko o badaniu

W onkologii stężenie AFP (alfa-fetoproteina ) w surowicy jest  markerem nowotworów zarodkowych jąder i jajników (nonseminoma i non-dysgerminoma)oraz raka wątrobowokomórkowego (hepatocellular carcinoma), przydatnym w: różnicowaniu, monitorowaniu terapii, wykrywaniu przerzutów i prognozowaniu.
W nieinwazyjnych badaniach prenatalnych oznaczenie AFP w surowicy  matki wykorzystywane  jest w diagnostyce otwartych wad cewy nerwowej i wad genetycznych płodu. Stężenie AFP w surowicy jest markerem chorób nowotworowych, a w przypadku ciężarnych markerem wad genetycznych i dysraficznych płodu. Alfa-fetoproteina (AFP) jest jednołańcuchową glikoproteiną o masie 70 kDa. U dorosłych wzrost stężenia AFP jest obserwowany w ciąży oraz w przypadku niektórych nowotworów złośliwych i chorób o charakterze niezłośliwym. U płodu AFP jest głównym białkiem w surowicy, produkowanym w komórkach woreczka żółtkowego, przewodzie pokarmowym i wątrobie. Wzrost stężenia AFP jest markerem różnicującym nowotwory zarodkowe: nienasieniakowaty jądra (nonseminoma) i jajników (non-dysgerminoma) od, odpowiednio: nasieniaka (seminoma) i dysgerminoma. W seminoma  AFP pozostaje bez zmian, o ile nie daje przerzutów o charakterze nonseminoma. Z drugiej strony wzrost AFP może być obserwowany w przypadku nasieniaków poddanych chemioterapii uszkadzającej wątrobę. Wzrost stężenia AFP towarzyszy także innym nowotworom. W przypadku raka wątrobowo komórkowego, HCC (ang. hepatocellular carcinoma) poziom AFP  jest użyteczny w prognozowaniu i monitorowaniu terapii. Obserwowany jest także w  raku trzustki (24%), raku żołądka i jelit oraz płuc. Do chorób nienowotworowych powodujących wzrost stężenia AFP w surowicy należą choroby wątroby: zapalenie wirusowe, aktywne i przewlekłe oraz marskość; choroba Louis-Bar i dziedziczna tyrozynemia.  U osób z marskością wątroby poziom AFP jest badaniem przesiewowym w kierunku rozwoju raka, zlecanym co pół roku.

W nieinwazyjnych testach prenatalnych, oznaczenie stężenia AFP w krwi matki stosowane jest w diagnostyce wad rozwojowych układu nerwowego płodu (wadu dysraficzne)  i wad genetycznych płodu (trisomie: 21, 18, 13).

Przygotowanie do badania

Brak szczególnych wskazań.

Czynniki mogące mieć wpływ na wynik badania

Przeciwciała heterofilne.

Możliwe przyczyny odchyleń od normy

Wzrost stężenia: rak jąder (nonseminoma), rak jajnika, rak dróg żółciowych, rak żołądka, rak trzustki, rak wątrobowokomórkowy, marskość wątroby, zdrowienie z zapalenia wątroby, rak pęcherzyka  żółtkowego, nowotwór embrionalny.

• CA 125

Krótko o badaniu

Oznaczany w surowicy jest przydatny w ocenie skuteczności leczenia i wykrywanie nawrotów choroby. Wchodzi w skład algorytmu oceny ryzyka raka jajnika:  ROMA.  CA 125 (z ang. carcinoma antigen 125, carcinoma antigen 125)  jest markerem raka jajników,  użytecznym w ocenie skuteczności leczenia, w wykrywaniu nawrotów  i prognozowaniu  czasu przeżycia chorych. Stężenie CA 125 w surowicy  koreluje z wielkością zmiany nowotworowej. Jest również przydatny w wykrywaniu endometriozy. Rak jajnika stanowi ok. 4 % wszystkich nowotworów u kobiet, w Polsce notuje się ponad 3300 przypadków rocznie. Jest szczególnie niebezpieczny z powodu braku specyficznych objawów. CA 125 jest wykrywany  w surowicy krwi chorych. Identyfikowany jest w 80% przypadków późnych stadiów  (III i IV stopień)   nieśluzowych raków jajnika i 50% raków śluzowych, nowotworów zawierających komórki  podobne do nabłonka gruczołowego szyjki macicy (wyróżnia się 25 głównych typów nowotworów jajnika).  Podniesiony poziom CA 125 stwierdzany jest ponadto w przypadkach raka trzustki, płuca, żołądka i w chłoniakach,  w stanach fizjologicznych: w ciąży, w trakcie miesiączki i w połogu oraz w niezłośliwych stanach patologicznych, jak endometrioza, zapalenie jajowodu,  mięśniaki macicy, zapalenie osierdzia, niewydolność wątroby, sarkoidoza, choroby tkanki łącznej. Pomiar raku jajnika CA 125 stosowany jest w monitorowaniu chemioterapii chorych, z podniesionym stężeniem markera przed wdrożeniem leczenia operacyjnego i chemioterapii. Spadek poziomu CA 125 w trakcie kolejnych cykli chemioterapii sugeruje jej skuteczność, brak zmian lub wzrost stężenia oznacza zazwyczaj niedoszczętny zabieg chirurgiczny lub przerzuty. Oznaczanie CA 125 w badaniach przesiewowych w kierunku  raka jajnika nie jest zalecane z powodu jego ograniczonej specyficzności. Ponieważ równoczesna ocena kilku markerów nowotworowych jest silniejsza diagnostycznie od wyników oznaczeń pojedynczych markerów, tworzone są zestawy oznaczeń posiadających wspólnie większą czułość diagnostyczną. CA 125 wchodzi w skład algorytmu oceny ryzyka raka jajnika – ROMA,  uwzględniającego oznaczenia  CA 125 i HE4 (ang. human epididymis protein 4) oraz dane związane ze statusem hormonalnej badanej (badanie 198). Biochemicznie,  CA 125 inaczej mucyna 16  jest dużą glikoproteiną o masie 1000 kDa, występującą w kilku formach, o nieznanej funkcji biologicznej.

Przygotowanie do badania

Brak szczególnych wskazań.

Czynniki mogące mieć wpływ na wynik badania

Przeciwciała heterofilne.

Możliwe przyczyny odchyleń od normy

Wzrost stężenia: rak jajnika,  endometrioza, rak endometrium, rak trzustki, rak płuc, rak piersi, rak jelita grubego i odbytnicy, nowotwory żołądka i jelita cienkiego, faza folikularna cyklu miesiączkowego, miesiączka, zapalenie wątroby, marskość wątroby, wczesna ciąża, zapalenie osierdzia.

• CA 15-3

Krótko o badaniu 

CA 15-3 (z ang. carcinoma antigen 15-3, carcinoma antigen 15-3)  jest markerem  raka piersi, przydatnym  w wykrywaniu wznów i w prowadzenia chorych na przerzutującego raka piersi. Obecność CA 15-3 w surowicy jest markerem klinicznego stadium raka piersi. Gwałtowny wzrost jego stężenia towarzyszy przerzutom, a wzrost towarzyszy wznowom w przypadku remisji raka w  II i III stadium. Seryjne pomiary CA 15-3 w surowicy pozwalają na ocenę postępu (progresji)  choroby i podatności na leczenie, ze względu na zależność pomiędzy masą nowotworu i stężeniem markera w surowicy.  Podwyższone wartości CA-15.3 występują również w innych nowotworach złośliwych oraz w wielu łagodnych stanach chorobowych. Wzrost CA-15.3 obserwowany w nowotworach trzustki, płuc, jajników i wątroby jest jednak niższy niż wzrost CEA w tych nowotworach. Również w przypadku chorób łagodnych piersi i wątroby (np. marskości, stanach zapalnych), procent chorych z poniesionym stężeniem CA 15.3 w surowicy jest niższy niż chorych  z podniesionym CEA. Potwierdzenie raka piersi w I lub II stadium zaawansowania przy użyciu CA 15.3 możliwe jest jedynie u ok. 20% chorych. Biochemicznie CA15.3 jest heterogenną mucyną nabłonkową o ciężarze 300-400 kDa.

Przygotowanie do badania

Brak szczególnych wskazań.

Czynniki mogące mieć wpływ na wynik badania

Przeciwciała heterofilne.

Możliwe przyczyny odchyleń od normy

Wzrost: rak piersi, rak trzustki, rak płuc, rak jajnika, rak jelita grubego i odbytnicy, rak wątroby, niezłośliwe choroby wątroby i piersi, marskość wątroby, zapalenie wątroby.

• CA 19-9

Krótko o badaniu

Oznaczany w surowicy marker raka trzustki, dróg wątrobowo-żółciowych oraz jelita  grubego i odbytnicy,  CA 19-9,  jest przydatny w diagnostyce i postępowaniu z chorymi. CA 19-9 (z ang. cancer antigen 19-9, carcinoma antigen 19-9) jest monsialogangliozydem obecnym w glikoproteinie wydzielanej w zwiększonych ilościach do śluzu przez komórki  m.in. trzustki i raka jelita grubego (sialowanym antygenem Lewis’a krwinek). CA 19-9 jest również wykrywany w mucynie uwalnianej do surowicy chorego. W niewielkich ilościach jest obecny w surowicy osób zdrowych, a jego źródłem są zdrowe: trzustka, drogi żółciowe, nabłonek żołądka, okrężnicy, macicy i ślinianek. Nieznacznie podniesiony poziom CA 19-9 obserwowany jest u chorych na łagodne choroby zapalne wątroby i dróg żółciowych, trzustki i przewodu pokarmowego, w łagodnych nowotworach jajników i macicy. Bardzo znaczny wzrost stężenia CA 19-9 występuje w surowicy chorych na raka trzustki (w tym bezobjawowych). Czułość kliniczna testu w przypadku raka trzustki dochodzi do 95%, specyficzność do 100%. Mniejszy, ale o wiele większy niż w przypadków wymienionych chorób łagodnych,  wzrost CA 19-9  ma miejsce w przypadku chorych na raka dróg wątrobowo-żółciowych (67% przypadków), na  raka żołądkowo-jelitowego, w tym głównie na raka jelita grubego (18% przypadków). W przypadku chorych na raka trzustki, CA 19-9  wykorzystywany jest w diagnostyce, monitorowaniu leczenia, wznowy i przerzutów. Jest również użyteczny w monitorowaniu leczenia raka dróg żółciowych i raka żołądka. 

Przygotowanie do badania

Brak szczególnych wskazań.

Czynniki mogące mieć wpływ na wynik badania

Przeciwciała heterofilne.

Możliwe przyczyny odchyleń od normy

Wzrost stężenia: rak trzustki, rak dróg żółciowych, rak jelita grubego i odbytnicy, rak żołądka, rak wątrobowokomórkowy, rak piersi, zapalenie trzustki, łagodne choroby przewodu pokarmowego.

• TPS

Krótko o badaniu

TPS jest markerem nowotworowym odzwierciedlającym dynamikę wzrostu  nowotworów pochodzenia nabłonkowego.  W teście TPS®,   oznaczany  jest w surowicy  tkankowy swoisty antygen polipeptydowy (ang. tissue polypeptide specific  antygen, TPS). TPS biologicznie składa się z rozpuszczalnych fragmentów ludzkiej cytokeratyny 18  obecnych w surowicy krwi. Białka cytokeratyny są pośrednimi białkami cytoszkieletu komórek nabłonkowych. Cytokeratyna 18,  w dimerze  z cytokeratyną 8,  obecna jest we wszystkich komórkach nabłonkowych. Histochemicznie wykryto ją w prawidłowych komórkach wątroby, w przewodzie trzustkowym, w komórkach gruczołów dokrewnych, proksymalnych kanalikach nerkowych, w komórkach tarczycy, w przewodach moczowych i drogach rodnych. Komórki pierwotnych nowotworów pochodzenia nabłonkowego i ich przerzutów rzadko wykazują ekspresję keratyny silniejszą niż ich prawidłowe odpowiedniki. W krwi osób zdrowych wykrywane są niewielkie stężenia TPS (rozpuszczalnej keratyny). Natomiast wzrost keratyny w surowicy obserwowany jest u chorych na szereg nowotworów  nabłonkowych m.in. raka: płuc, szyjki macicy, piersi,  jajnika, pęcherza, prostaty i  raków żołądkowo-jelitowych. Wyższe stężenie keratyny 18  w surowicy chorych na te nowotwory wiążę się z większą aktywnością proliferacyjną  komórek, a nie masą nowotworu. Dlatego mały nowotwór o dużej dynamice powoduje większy wzrost TPS w surowicy niż nowotwór o dużej masie, lecz słabej proliferacji. Oznaczenia TPS są stosowane w celach diagnostycznych oraz w prowadzeniu  chorych: w prognozowaniu i monitorowaniu terapii. W przypadku raka szyjki macicy jednoczesne oznaczanie TPS i antygenu raka płaskonabłonkowego SCC-Ag,  (ang. squamous cell carcinoma antigen)  pozwala na lepszą ocenę agresywności nowotworu i stopnia zaawansowania. Podniesione stężenia TPS w surowicy obserwowane mogą być w trakcie ciąży, w łagodnych chorobach wątroby, w niewydolności nerek, w uogólnionych zakażeniach i cukrzycy.

Przygotowanie do badania

Brak szczególnych wskazań.

Czynniki mogące mieć wpływ na wynik badania

Przeciwciała heterofilne.

Możliwe przyczyny odchyleń od normy

Wzrost stężenia: nowotwory, rak płuc, rak piersi, rak szyjki macicy, rak jelita grubego, rak jajnika, rak pęcherza, ciąża, stany zapalne, niewydolność nerek, cukrzyca, uogólnione zakażenia.

• SCC – Ag

Krótko o badaniu

Oznaczenie SCC – Ag w surowicy jest przydatne w diagnozowaniu raka płaskonabłonkowego, głównie szyjki macicy i płuc oraz w prognozowaniu i monitorowaniu leczenia. SCC – Ag (ang. squamous cell carcinoma antigen), antygen raka płaskonabłonkowego jest głównym markerem raka szyjki macicy. Wykazano jego przydatność diagnostyczną,   dodatnią korelację stężenia w surowicy ze stopniem zaawansowania choroby, odwrotną zależność początkowego stężenia SCC i rokowania, możliwość monitorowania leczenia:  oceny wczesnych i odległych skutków leczenia (dynamika spadku stężenia) i wznów.  Wzrost stężenia SCC w surowicy  towarzyszy również nowotworom płaskonabłonkowym regionu głowy i szyi, jamy ustnej, krtani i  przełyku, płuc, przewodu pokarmowego, jajników i dróg moczowych i skóry. Może towarzyszyć nowotworom o innym pochodzeniu i chorobom nienowotworowym, jak choroby skóry (łuszczyca), niezakaźne zapalenie tkanki płucnej, łagodne nowotwory szyi i głowy. Wspólną cechą chorób wiążących się ze wzrostem SCC w surowicy jest udział w ich patogenezie komórek nabłonkowych.  W raku szyjki macicy swoistość diagnostyczna SCC-Ag  dochodziła wg niektórych autorów do 98%. Ogólnie,  w rakach płaskonabłonkowych, czułość oznaczeń SCC zależy od stopnia zaawansowania klinicznego i liczebności komórek uwalniających SCC. SCC jest jednym z antygenów należących do grupy antygenów towarzyszących nowotworom, TAA (ang. tumor associated antygen), jedną z 14 izoform, kwaśną, antygenu TA-4. Biochemicznie SCC  należy do krążących w krwi inhibitorów proteaz serynowych (serpin), biernie uwalnianych przez komórki nabłonka płaskiego. W niewielkich ilościach jest obecny również u osób zdrowych. 

Przygotowanie do badania

Brak szczególnych wskazań.

Czynniki mogące mieć wpływ na wynik badania

Przeciwciała heterofilne.

Możliwe przyczyny odchyleń od normy

Wzrost stężenia: rak szyjki macicy, płaskonabłonkowy rak płuc (SCC), rak skóry, nowotwory głowy, nowotwory szyi, nowotwory przewodu pokarmowego, rak jajników, nowotwory dróg moczowych, zakażenia płuc, choroby skóry, niewydolność nerek, choroby wątroby.

• CYFRA 21-1

Krótko o badaniu 

Oznaczenie markera CYFRA 21-1 w surowicy jest przydatne w diagnozowaniu, prognozowaniu i monitorowaniu leczenia  niedorobnokomórkowego raka płuc i innych nowotworów nabłonkowych. Obecny w krążeniu marker nowotworowy CYFRA -21 (ang. Cytokeratin FRagment Antigen 21-1), obok TPA i TPS,  należy do markerów nowotworowych wykazujących homologię z cytokeratynami 8, 18 i 19.  CYFRA -21 jest obecnym w osoczu,  rozpuszczalnym fragmentem cytokeratyny 19, wykorzystywanym przede wszystkim w diagnostyce niedrobnokomórkowego raka płuc. Metodami immunochemicznymi cytokeratyna 19 stwierdzana jest w prawidłowych komórkach nabłonków płaskich przewodów żółciowych i trzustkowych, śliniankach, jelitach, kanale szyjki macicy i endometrium. Nasilenie ekspresji cytokeratyny 19 wykazano w proliferujących komórkach nowotworów głowy i szyi, płuca i szyjki macicy. W porównaniu do stężenia cytokeratyny w osoczu ludzi zdrowych,  nieznacznie podwyższone  stężenie obserwuje się u chorych na niezłośliwe choroby płuc, trzustki, wątroby oraz choroby reumatyczne. Natomiast wysokie stężenia keratyny 19  wiążą się niedrobnokomórkowym rakiem płuc (40-70% przypadków) – w najwyższym odsetku z  rakiem niskozróżnicowanym, płaskonabłonkowym. Poziom markera wykazuje wysoką wartość prognostyczną:  dodatnią korelację ze stadium nowotworu i odwrotną z czasem przeżycia. Podwyższone stężenia Cyfra 21-1 występują także w  raku płaskonabłonkowym szyjki macicy, w tym przypadku badanie jest również użyteczne w ocenie przebiegu choroby i skuteczności leczenia. Cytokeratyny są podstawowymi białkami cytoszkieletu komórek nabłonkowych. Ekspresja cytokeratyn zależy od rodzaju komórek, stopnia ich dojrzałości i zróżnicowania. Komórki nowotworowe zachowują ekspresję rodzaju cytokaratyn komórek z których się wywodzą. Dominują cytokeratyny 8, 18 i 19, a ich fragmenty są uwalniane do krążenia.

Przygotowanie do badania

Brak szczególnych wskazań.

Czynniki mogące mieć wpływ na wynik badania

Przeciwciała heterofilne.

Możliwe przyczyny odchyleń od normy

Wzrost stężenia: nowotwory płuc (rak drobnokomórkowy, rak niedrobnokomórkowy), rak szyki macicy.

• CA 72-4

Krótko o badaniu 

Oznaczenie w surowicy CA 72-4, markera raka przewodu pokarmowego (głównie żołądka) oraz jajnika, jest przydatne w diagnozowaniu,  prognozowaniu i monitorowaniu leczenia.  Antygen nowotworowy 72-4: CA 72-4, TAG 72 (ang. tumor associated glycoprotein 72) oznaczany w surowicy  jest markerem raka przewodu pokarmowego, głównie żołądka (czułość diagnostyczna  50%, swoistość 90%),  poza tym jelita grubego i przełyku oraz trzustki; jajnika, niedrobnokomórkowego raka płuc i raka piersi. W przypadku raka żołądka czułość rozpoznania za pomocą  CA 72-4 podnosi komplementarne oznaczenie  CEA. W przypadku raka trzustki, CA 72-4 jest markerem pomocniczym dla oznaczenia CA 19-9, w przypadku raka jajnika dla CA 125. Obecność 72-4 w komórkach prawidłowych jest rzadko wykazywana  metodami histochemicznymi, również stężenie antygenu w krwi osób zdrowych jest bardzo niskie, a w przypadku chorób o charakterze zapalnym tylko nieznacznie podwyższone. W przypadku raka żołądka marker, prócz diagnostyki, może być wykorzystywany do monitorowania postępów choroby i oceny radykalności leczenia chirurgicznego. Chemicznie CA 72-4 jest mucynopodobną glikoproteiną o dużym ciężarze cząsteczkowym.

Przygotowanie do badania

Brak szczególnych wskazań.

Czynniki mogące mieć wpływ na wynik badania

Przeciwciała heterofilne.

Możliwe przyczyny odchyleń od normy

Wzrost stężenia: rak żołądka, rak przewodu pokarmowego, rak jajnika, rak jelita grubego, rak piersi, rak płuc.

• Beta-2-mikroglobulina

Krótko o badaniu 

Oznaczana w surowicy  beta-2-mikroglobulina  (b2-M) jest markerem chorób limfoproliferacyjnych  oraz czynnikiem pozwalającym na różnicowanie przyczyn dysfunkcji nerek. Cząsteczka beta2-mikroglobuliny jest niewielkim białkiem (o ciężarze 11,8 kDa) stanowiącym lekki łańcuch kompleksu głównych, ludzkich antygenów zgodności tkankowej HLA, -B i -C, o długości 100 aminokwasów. Występuje na powierzchni komórek jądrzastych, szczególnie obficie na limfocytach i monocytach, a także na komórkach licznych linii komórkowych. Obecna jest w wszystkich płynach ciała i w moczu.

Beta2-mikroglobulina – rozpoznawanie i różnicowanie chorób nerek

Ze względu na małą masę cząsteczkową  b2-M jest szybko usuwana z krwi  na drodze filtracji kłębuszkowej (95%), poczym wchłaniana zwrotnie przez komórki kanalikowe cewek nerkowych (99,9% przefiltrowanej ilości) na drodze endocytozy i degradowana do aminokwasów. W moczu prawidłowo występują śladowe ilości  b2-M (> 370 mikrogramów w ciągu  24 godzin). Wyższe stężenia b2-M w moczu świadczą o dysfunkcji kanalików nerkowych. W przypadkach zmniejszenia filtracji kłębuszkowej i niewydolności nerek dochodzi do wzrostu stężeń b2-M w surowicy. W związku z tym parametr oznaczany w surowicy jest wykorzystywany w różnicowaniu uszkodzenia kłębuszków od uszkodzenia kanalików nerkowych, a także w rozpoznawaniu wczesnego odrzutu przeszczepionej nerki oraz u osób narażonych na wysokie stężenia rtęci i kadmu.

 Beta2-mikroglobulina – marker nowotworowy

Podniesiony poziom b2-M w surowicy, przy prawidłowej filtracji kłębuszkowej sugeruje wzrost produkcji/uwalniania b2-M. Podniesione stężenie b2-M w surowicy jest markerem chorób limfoproliferacyjnych, takich jak szpiczak mnogi, chłoniak B komórkowy, przewlekła białaczka limfocytowa B komórkowa, choroba Hodgkina, chłoniaki non- Hodgkin, makroglobulinemia Waldenstroma. Oznaczenia b2-M wykorzystywane jest do określenia stadium i monitorowaniu leczenia szpiczaka mnogiego (spadek towarzyszy o odpowiedzi na leczenie) oraz w prognozowaniu choroby limfoproliferacyjnej (wzrost stanowi złą prognozę). Zastosowanie b2-M jako markera nowotworowego budzi jednakże kontrowersje.

Podwyższone wartości b2-M  w surowicy występują także w chorobach autoimmunizacyjnych (uogólniony toczeń trzewny, gośćcowe zapalenie stawów,  zespół Sjogrena, choroba Crohna), chorobach zapalnych wątroby (zapalenie typu nie-A i nie-B), zakażeniach wirusowych  CMV, mononukleoza zakaźna. Obserwowane są w przypadku niektórych chorych dializowanych i przy odrzucaniu przeszczepu.

W rzadkich przypadkach b2-M oznacza się w płynie mózgowo-rdzeniowym w diagnostyce: chłoniaka, białaczki limfocytowej, szpiczaka mnogiego w OUN, a także w przypadku HIV/AIDS i stwardnienia rozsianego.

Przygotowanie do badania

Brak szczególnych wskazań.

Czynniki mogące mieć wpływ na wynik badania

Przeciwciała heterofilne.

Możliwe przyczyny odchyleń od normy

Wzrost stężenia: szpiczak mnogi, chłoniaki, przewlekła białaczka limfocytowa, chłoniak B-komórkowy, białaczka limfocytowa B komórkowa, choroba Hodgkina, chłoniaki non- Hodgkin, makroglobulinemia Waldenstroma, choroby autoimmunizacyjne, stany zapalne, zakażenie CMV, leki (lit, cyklosporyna, cisplatyna, karboplatyna, antybiotyki aminoglikozydowe), niewydolność nerek (z obniżeniem filtracji).

• Beta-2-mikroglobulina w moczu

Krótko o badaniu

Badanie wykorzystywane w różnicowaniu uszkodzenia kłębuszków nerkowych i  uszkodzenia kanalików nerkowych oraz u osób narażonych na przekroczone stężenia rtęci i kadmu. Beta-2-mikroglobulina (B2M) jest drobnocząsteczkowym białkiem, składnikiem cząsteczki antygenu zgodności tkankowej HLA-1, kodowanym przez gen B2M. Występuje na powierzchni wszystkich komórek jądrowych i w większości płynów ciała. Ze względu na małą masę cząsteczkową, B2M  jest filtrowana przez nerki i następnie wchłaniana zwrotnie w cewkach nerkowych (prawidłowo w moczu występuje w  śladowych ilościach). W przypadkach zmniejszenia filtracji kłębkowej i niewydolności nerek dochodzi do wzrostu stężeń beta2-mikroglobuliny w surowicy. Zwiększenie wydalania białka z moczem może wskazywać na uszkodzenie kanalików nerkowych. W związku z tym parametr oznaczany w dobowej zbiórce moczu (i we krwi) jest wykorzystywany w różnicowaniu uszkodzenia kłębuszków nerkowych od uszkodzenia kanalików nerkowych, a także u osób po przeszczepie nerki,  w celu diagnostyki wczesnego odrzutu organu, a także u osób narażonych na wysokie stężenia rtęci i kadmu. Porównaj badanie nr 213.

Przygotowanie do badania

Oznaczenie wykonywane w całodobowej zbiórce moczu.

Możliwe przyczyny odchyleń od normy

wzrost: uszkodzenie kanalików nerkowych, odrzut przeszczepu nerki, leki (lit, cyklosporyna, cisplatyna, karboplatyna, antybiotyki aminoglikozydowe)

• Rak piersi i/lub jajnika – badanie podstawowe 16 mutacji w genie BRCA1

Krótko o badaniu

Konieczne uzupełnienie Zlecenia i Deklaracji Świadomej Zgody na badanie genetyczne.
Badanie genetycznych predyspozycji do raka piersi i jajnika – analiza 16 mutacji genu BRCA1 istotnych dla populacji polskiej. Wiadomo, że zachorowania na raka piersi i jajnika wiążą się z genetyczną predyspozycją o różnej sile. U około 30%  chorych na raka piersi wykrywa się charakterystyczne podłoże konstytucyjne sprzyjające po-wstawaniu nowotworów, a część nowotworów piersi i jajnika wykazuje dziedziczną etiologię jednogenową. Klinicznie silna predyspozycja genetyczna dla raka piersi i jajnika wiąże się z mutacjami w genach BRCA1 i CHEK2, nieco słabsza z genami BRCA2 i PALB2.Obecność mutacji genu BRCA1 wiąże się z 50 – 80% ryzykiem raka piersi i 45% ryzykiem raka jajnika przed ukończeniem 85 roku życia, przy czym ryzy-ko zależy od rodzaju mutacji i lokalizacji w genie. W przypadku nosicielek mutacji w genie BRCA1 wzrasta również ryzyko raka jajowodu i otrzewnej. Wskazania do ba-dań wynikać powinny z analizy cech rodowoklinicznych. U nosicieli mutacji również inne czynniki genetyczne i pozagenetyczne są istotne dla procesu nowotworzenia.

Badanie powinno być wykonywane u kobiet w przypadku:
•    gdy w rodzinie u kobiet przed 50 roku życia zdiagnozowano raka piersi lub nowotwór u co najmniej dwóch osób

• gdy w rodzinie zdiagnozowano raka jajnika, jajowodu lub otrzewnej
• gdy w rodzinie zdiagnozowano równoczesnego raka piersi i jajnika lub obustronnego piersi u kobiet lub raka piersi u mężczyzny,
  a także w przypadku:
  •    stosowania antykoncepcji lub hormonalnej terapii zastępczej przez kobiety, u których w wywiadzie rodzinnym zgłaszano raka piersi lub jajnika
• planowania antykoncepcji przy obecności zmian w jajniku lub piersiach
• obecności zmian w obrębie jajnika lub piersi u kobiet, u których w wywiadzie rodzinnym zgłaszano raka piersi lub jajnika.

Oprócz wymienionych nowotworów chorobami towarzyszącymi mutacjom może być, między innymi, rak jelita grubego i rak prostaty. Gen BRCA1 koduje białka napraw-cze DNA pełniące również funkcje w kontroli podziałów komórkowych. Utrata ich funkcji może powodować rozwój nowotworu.
Badanie i zależne od wyniku właściwe postępowanie profilaktyczne: samokontrola piersi, częstsze badania przesiewowe, opieka lekarska, pozwalają znacznie zmniejszyć ryzyko zachorowania na raka piersi/jajnika. Wykrycie raka w początkowej fazie daje szanse na wyleczenie. 

Przygotowanie do badania

Brak szczególnych wskazań.

Czynniki mogące mieć wpływ na wynik badania

Nieprawidłowe pobranie materiału np. obecność ciał obcych w ustach; nieprawidłowy transport materiału (mrożenie).

• Panel przeciwciał onko- i anty-neutralnych met. IIF, Immunoblot

Krótko o badaniu 

Oznaczenie przeciwciał onkoneuronalnych  w surowicy jest  przydatne w diagnostyce  zespołu paranowotworowego. Zespoły paranowotworowe są objawami chorobowymi towarzyszącymi  nowotworowi, lecz nie związanymi z nim bezpośrednio. Neurologiczne zespoły paranowotworowe (NZP), dotyczą  zaburzeń ośrodkowego układu nerwowego u chorych na chorobą nowotworową, przy czym nowotwór pierwotny lub jego przerzuty zlokalizowane są poza układem nerwowym i nie oddziałują na niego bezpośrednio.  Mechanizmy paranowotworowe mają podłoże autoimmunizacyjne. Mogą wiązać się  z autoagresją w stosunku do tkanki nerwowej przeciwciał generowanych przez nowotwór o innym pochodzeniu  lub z obecnością przeciwciał onkoneuronalnych. Przeciwciała onkoneuronalne są indukowane przez i skierowane przeciw antygenom onkoneuronalnym, czyli antygenom ulegającym ekotopowej  ekspresji w komórkach nowotworowych, analogicznych do antygenów będących strukturami cytoplazmatycznymi „wewnętrznych”  komórek układu nerwowego. U  osób zdrowych struktury takie (epitopy) izolowane są od układu odpornościowego przez barierę krew-mózg. Zmiany przepuszczalności bariery krew-mózg, będące skutkiem autoimmunizacji,  prowadzą do penetracji układu nerwowego przez przeciwciała onkoneuronalne i specyficzne komórki immunokompetentne i rozwinięcia neurologicznych objawów klinicznych. NZP obejmują zapalenie mózgu i rdzenia kręgowego, zapalenie układu limbicznego, podostre zwyrodnienie móżdżku i szereg innych chorób i zespołów nerurologicznych.  Do zdefiniowanych przeciwciał onkoneuronalnych zaliczane są przeciwciała: anty-Hu, anty-Yo, anty-CV2, anty-Ri, anty-Ma/anty-Ta oraz anty-amfifizyna. Zgodnie z przyjętymi kryteriami, rozpoznanie NZP jest pewne, w przypadku identyfikacji w surowicy chorego któregoś z  wymienionych przeciwciał. Poszczególnym  przeciwciałom można przypisać  nowotwory stymulujące ich syntezę. Występowanie przeciwciał onkoneuronalnych i objawów zespołu paranowotworowego może wyprzedzać wykrycie nowotworu o kilka miesięcy lub nawet lat, wzrost ich stężenia może się wiązać z progresją nowotworu lub przerzutami. Uważa się, że obecność przeciwciał onkoneuronalnych towarzyszy rozwijającym się nowotworem, lecz  nie jest główną przyczyną neurologicznych zespołów paranowotworowych, za którą uważane są komórki immunokompetentne, głównie cytotoksyczne limfocyty T specyficzne w stosunku do antygenów nowotworu i antygenów pęcherzyków synaptycznych.

Obecność przeciwciał onkoneuronalnych i generujące ich powstanie nowotwory :

anty-Hu (ANNA-1, anti-neuronal nuclear antibody 1): drobnokomórkowy i niedrobnokomórkowy rak płuc, nerwiak zarodkowy, rak gruczołu krokowego, nasieniak

anty-Yo (PCA-1, anti-Purkinje cell antibody 1): rak jajnika, rak sutka

anty-CV2 (anty-CRMP5, collapsin response-mediated protein 5): drobnokomórkowy rak płuc, grasiczak, mięsak macicy

anty-Ri (ANNA-2, anti-neuronal nuclear antibody 2): rak piersi, drobnokomórkowy rak płuc

anty-Ma/anty-Ta (Ma2/Ta o masie 41,5 kDa lub Ma1 — 40 kDa): rak jąder

anty-amfifizyna ( białko 128 kDa w pęcherzykach synaptycznych.: drobnokomórkowy rak płuc, rak jajnika.

Przygotowanie do badania

Brak szczególnych wskazań.

• S100

Krótko o badaniu 

Białko S100, S-100 (ang. soluble – rozpuszczalne. Jest rozpuszczalne w siarczanie amonu, w pH7) obecne  w surowicy  jest markerem czerniaka (melanoma), przydatnym w diagnostyce, prognozowaniu i monitorowaniu leczenia. Fizjologicznie białko (białka) S100 występuje  m.in. w komórkach wywodzących się z grzebienia nerwowego (komórkach Schwanna i melanocytach), w chondriocytach, komórkach Langerhansa,  makrofagach, komórkach dendrytycznych i  mięśniowo nabłonkowych, komórkach tłuszczowych i innych. Histochemicznie,  białka S100 są  wykrywane w 100 % komórek nerwiaka i  nerwiakowłókniaka, w 50% złośliwych nowotworów osłonek nerwów obwodowych i w innych komórkach nowotworowych. W histopatologii S100 jest uznanym immunohistochemicznym markerem z wyboru złośliwego czerniaka (melanoma). Główne znaczenie kliniczne S-100 w diagnostyce czerniaka polega jednak na oznaczeniu jego stężenia  w surowicy krwi. S-100 jest klinicznym markerem progresji i przerzutowania czerniaka, przydatnym w serologicznym monitorowaniu systemowej terapii. Wyjściowe stężenie S-100 w surowicy koreluje ze stadium nowotworu i implikuje prognozę, wzrost wskazuje na progresję choroby, a całkowity spadek wiążę się z remisją nowotworu w  przebiegu chemio- lub immunoterapii. Wykazano istotne różnice pomiędzy stężeniami S-100 w surowicy w  I/II i  III stadium choroby, I/II i  IV stadium oraz pomiędzy stadiami III i IV. Czas przeżycia u chorych z niższym stężeniem wyjściowym  S-100 w surowicy  jest istotnie dłuższy niż u chorych ze stężeniem wyższym, niezależnie od stadium nowotworu: I do IV (dla przyjętej granicy decyzyjnej). Fizjologicznie do rodziny S-100 należą  niskocząsteczkowe białka wiążące wapń, uczestniczące w procesach podziału i różnicowania komórek oraz w reakcjach zapalnych. W diagnostyce czerniaka oznaczanie S-100 w surowicy jest markerem o większej przydatności diagnostycznej niż klasyczne markery takie jak LDH czy fosfataza alkaliczna.

Przygotowanie do badania

Brak szczególnych wskazań.

Możliwe przyczyny odchyleń od normy

Obecność markera: czerniak (melanoma); wzrost stężenia:  progresja, przerzuty, nawrót.

Spadek stężenia: odpowiedź na terapię, remisja.

• NSE ( Neuroswoista enolaza)

Krótko o badaniu 

Oznaczenie w surowicy krwi neuroswoistej enolazy jest przydane w diagnostyce i terapii  raka drobnokomórkowego płuc i  nowotworów  wywodzących się z układu neuroendokrynnego. Enolaza jest enzymem cytoplazmatycznym uczestniczącym w glikolizie beztlenowej, strukturalnie dimerem złożonym z trzech typów podjednostek: alfa, beta lub gamma. Izoenzymy o budowie gamma,gamma i alfagamma noszą nazwę neuroswoistej enolazy –  swoistej enolazy neuronowej NSE (ang. neuron-specific enolase). NSE, poza niektórymi komórkami prawidłowymi,  głównie układu nerwowego i neuroendokrynnego, obecna jest w komórkach neuroblastoma (nowotworu układu nerwowego), glejakach, drobnokomórkowym raku płuca i grasicy,  z których może być  biernie uwalniana do krwioobiegu w wyniku nekrozy komórek. NSE jest markerem z wyboru drobnokomórkowego raka płuc. Jej stężenie wzrasta istotnie u 40 do 90% chorych, zależnie od stopnia zaawansowania i postaci choroby. Dynamika spadku stężenia NSE w trakcie terapii jest miarą odpowiedzi na leczenie. W przypadku drobnokomórkowego raka płuc,  NSE wykazuje dużą czułość przy małej swoistości. Klinicznie istotne zmiany stężenia NSE wykorzystywane są również w diagnostyce, prognozowaniu, ocenie zaawansowania i ocenie podatności na terapię pewnych nowotworów  mózgu dzieci (zwojak) i różnicowaniu z innymi nowotworami. Nieznaczny wzrost stężenia NSE w surowicy obserwuje się w nienowotworowych chorobach płuc i  wątroby, w urazach głowy,  zapaleniu opon mózgowych, w zawale mózgu, w krwotoku podpajęczynówkowym i w szoku septycznym, a także  u chorych na  raka nerki, prostaty lub nasieniak jądra.

Przygotowanie do badania

Brak szczególnych wskazań.

Możliwe przyczyny odchyleń od normy

Wzrost stężenia: rak drobnokomórkowy płuc, neuroblastoma, nowotwory z układu neuroendokrynnego,  nowotwory nerki, prostaty, nasieniak jądra, nienowotworowe  choroby płuc i  wątroby, w urazy głowy,  zapalenie opon mózgowych, w zawał mózgu, krwotok podpajęczynówkowy, szok septyczny.

• Kalprotektyna w kale

Krótko o badaniu

Oznaczenie kalprotektyny w kale, przydatne w diagnostyce i różnicowaniu stanów zapalnych jelit i przewodu pokarmowego. Kalprotektyna jest wiążącym wapń i cynk białkiem ostrej fazy, produkowanym i wydzielanym przede wszystkim przez leukocyty: neutrofile i monocyty w odpowiedzi na stymulujący bodziec. Jest jednym z regulatorów stanu zapalnego. Zaktywowane leukocyty wydzielają znaczne ilości kalprotektyny, prowadząc do wzrostu jej stężenia w surowicy i płynach ustrojowych oraz w kale, przy czym w stanie prawidłowym stężenie w kale przekracza kilkakrotnie stężenie w surowicy. Oznaczana w kale kalprotektyna stanowi marker stanów zapalnych i chorób nowotworowych przewodu pokarmowego. W nieswoistych stanach zapalnych jelit dochodzi do rozszczelnienia bariery jelitowej, przenikania z krążenia leukocytów wydzielających kalprotektynę i znacznego wzrostu jej stężenia w kale, co ją predestynuje do roli biochemicznego markera nieswoistych chorób zapalnych jelit (z ang. inflammatory bowel diseases, IBD). Do IBD należą choroba Leśniowskiego-Crohna  (z ang. CD) i wrzodziejące zapalenie jelita grubego (colitis ulcerosa, CU). Wzrost stężenia kalprotektyny w kale towarzyszy również m.in. nowotworom jelita, marskości wątroby i ostremu zapaleniu trzustki. Kalprotektyna pozwala na różnicowanie chorych na IBD i chorych na zespół jelita  drażliwego (z ang. irritable bowel sydrome, IBS). Poziom kalprotektyny w kale silnie koreluje z histologiczną i endoskopową oceną aktywności choroby Leśniowskiego-Crohna  (CD) i jelita wrzodziejącego (CU). Wskazaniami do wykonania oznaczenia kalprotektyny w kale są: ocena ostrych stanów zapalnych jelit,  monitorowania chorych na CD i CU lub chorych  po usunięciu polipów,  różnicowanie  IBS i IBD.

Czynniki mogące mieć wpływ na wynik badania

Test nie jest przystosowany do oznaczania stężenia kalprotektyny w kale dzieci poniżej 4 roku życia.

Możliwe przyczyny odchyleń od normy

Wzrost stężenia: nieswoiste choroby zapalne jelit (IBD), choroba Leśniowskiego-Crohna (CD),  wrzodziejące zapalenie jelita grubego (CU), nowotwory jelita grubego, choroby nowotworowe nie związane z przewodem pokarmowym, aktywne choroby reumatyczne, ostre zapalenie trzustki, marskość wątroby, zapalenie płuc, niesterydowe leki przeciwzapalne (NLPZ),
Spadek stężenia: leczenie hormonami nadnerczy.

• M2-PK w kale met. ELISA

Krótko o badaniu

Badanie przydatne w diagnostyce przesiewowej  zmian rozrostowych jelit: złośliwych i łagodnych zmian nowotworowych i  stanu zapalnego, kwalifikujące do specjalistycznej diagnostyki obrazowej. Kinaza pirogronianowa, PK (ang. pyruvate kinase) jest kluczowym enzymem metabolizmu glukozy w cyklu glikolizy. Katalizuje ostatni etap glikolizy: defosforylację fosfoenolopirogronianu do pirogronianu i jest odpowiedzialna za produkcję energii na ścieżce glikolitycznej. W warunkach fizjologicznych występuje głównie w izoformach charakterystycznych dla tkanek i ich metabolizmu o  strukturze tetrameru. W trakcie transformacji nowotworowej, tetrameryczne izoenzymy specyficzne tkankowo (np. mózgowy czy wątrobowy) zanikają, ustępując miejsca formie dimerycznej: M2-PK (ang. tumor M2 pyruvate kinase). Wytwarza się charakterystyczny dla komórek nowotworowych stan dominacji formy M-2PK i związane z tym ukierunkowanie metabolizmu komórki na procesy syntezy konieczne dla szybkich podziałów komórek. Poziom wydzielanego do płynów fizjologicznych izoenzymu M2-PK jest znacznie wyższy w tkankach zmienionych nowotworowo niż w prawidłowych, co znajduje odbicie w podniesionym stężeniu M2-PK w osoczu chorych na raka, m.in.  trzustki, żołądka, przełyku i w kale chorych na raka jelita grubego. Istotne jest, że forma dimeryczna, charakterystyczna dla metabolizmu komórek nowotworowych, występuje również w prawidłowych komórkach podlegających profliferacji, przykładowo: fibroblastach, komórkach zarodkowych czy komórkach macierzystych. Uwalniana do osocza M2-PK bywa stosowana jako marker nowotworów płuc, piersi, nerek etc. Obecna w kale jest markerem pomocniczym w diagnostyce nowotworów przewodu pokarmowego, o swoistości obniżonej jednak przez związek ze wzmożoną proliferacją komórek w przewlekłych stanach zapalnych lub łagodnych zmianach rozrostowych, jak polipy jelita grubego. Dodatni wynik testu stanowi wskazanie do kwalifikacji badanego do dalszych badań obrazowych i konsultacji ze specjalistą.

Czynniki mogące mieć wpływ na wynik badania

Rozwodniony kał biegunkowy zaniża wyniki oznaczenia.

Możliwe przyczyny odchyleń od normy

Wzrost stężenia: rak jelita grubego, przewlekłe stany zapalne jelita grubego, duże polipy, gruczolak przewodu pokarmowego.

• Rak piersi – analiza patogennej mutacji w genie PALB2

Krótko o badaniu

Konieczne uzupełnienie Zlecenia i Deklaracji Świadomej Zgody na badanie genetyczne.
Analiza mutacji genu PALB2, przydatna w  ocenie genetycznej predyspozycji do raka piersi i jajnika. Do genów, których mutacje związane są z wysokim ryzykiem raka piersi i jajników w naszej populacji, obok genów BRCA1, CHEK2 oraz BRCA2, należy gen PALB2. Jego mutacje wiążą się z 40% ryzykiem raka piersi, jednakże występują rzadziej niż mutacje BRCA1: stwierdzane są u mniej niż 1% rodzin dotkniętych rakiem. Mutacje w PALB2 wiążą się także z ryzykiem raka trzustki. Badanie obejmuje fragment sekwencji eksonu 4 genu PALB2, w tym mutacje założycielskie, charakterystyczne dla polskiej populacji:  c.509_510delGA oraz p.R170Ifs*14. Test przeznaczony jest dla osób, w których rodzinach występuje podwyższona częstość zachorowania na raka piersi, zwłaszcza:
 – zachorowanie w młodym wieku, przed 50-tym rokiem życia  – zachorowanie na obustronnego raka piersi  – rak piersi u mężczyzny Gen PALB2 stabilizuje białko kodowane przez BRCA2, zaangażowane w procesy naprawcze DNA. Utrata funkcji  białka przez mutację PALB2 może powodować rozwój nowotworu.

• Rak piersi i/lub jajnika- badanie podstawowe 3 mutacji w genie BRCA2

Krótko o badaniu

Konieczne uzupełnienie Zlecenia i Deklaracji Świadomej Zgody na badanie genetyczne.
Diagnostyka mutacji w genie BRCA2, przydatna w ocenie genetycznych predyspozycji do raka piersi i jajnika. Wiadomo, że zachorowania na raka piersi i jajnika wiążą się z genetyczną predyspozycją o różnej sile. U chorych na raka (około 30%)  wykrywa się charakterystyczne podłoże konstytucyjne sprzyjające powstawaniu nowotworów, a część nowotworów piersi i jajnika wykazuje dziedziczną etiologię jedno-genową. Klinicznie silna predyspozycja genetyczna do raka piersi i jajnika wiąże się z mutacjami w genach BRCA1 i BRCA2 i może być wykrywana w badaniach genetycznych. W rodzinach z definitywnym zespołem dziedzicznego raka piersi specyficznego narządowo HBC-ss (z ang. hereditary breast cancer – site specific) i dziedzicznego raka piersi-jajnika HBOC (z ang. hereditary breast-ovarian cancer)  mutacja genu BRCA2  wiąże się z ryzykiem raka piersi (31-56%) i raka jajnika (11-27%). Mutacje BRCA2 wiążą się również ze znacznym ryzykiem raka jajnika oraz, u mężczyzn i kobiet, ryzykiem raka żołądka, jelita grubego i trzustki wśród krewnych pierwszego i drugiego stopnia. W badaniu określana jest mutacja najczęściej występująca w populacji polskiej: c.7913_7917delTTCCT.  Badanie ma na celu określenie obciążenia genetycznego dziedzicznym rakiem piersi i/lub jajnika oraz związanego z nim ryzyka nowotworów towarzyszących – przede wszystkim raka jelita grubego, żołądka, trzustki i prostaty, uwarunkowanych uszkodzeniem genu BRCA2. Test przeznaczony jest dla osób, w których rodzinach występuje podwyższona zachorowalność na raka jajnika/piersi, choroba nowotworowa przed 50 rokiem życia, przypadki raka jajnika, jajowodu i otrzewnej, rak piersi i prostaty u mężczyzny. Bada-nie powinny wykonać podobnie obciążone osoby, u których nie wykryto mutacji w genie BRCA1.

Przygotowanie do badania

Brak szczególnych wskazań.

Czynniki mogące mieć wpływ na wynik badania

Nieprawidłowe pobranie materiału np. obecność ciał obcych w ustach; nieprawidłowy transport materiału (mrożenie).

• p16 i Ki67 – ekspresja białek

Krótko o badaniu

Konieczne uzupełnienie Zlecenia i Deklaracji Świadomej Zgody na badanie genetyczne.
Test immunocytochemiczny do jednoczasowego oznaczania białka p16 i Ki-67 w materiale cytologicznym pobranym z tarczy części pochwowej szyjki macicy. HPV, wirus brodawczaka ludzkiego (ang. human papilloma virus) jest przyczyną nowotworów nabłonkowych skóry i błon śluzowych. Poszczególne typy wirusa zostały pogrupowane wg sekwencji genomu i kategorii klinicznych. Przebieg zakażenia może być bezobjawowy, subkliniczny i pełnoobjawowy. Poszczególne typy HPV charakteryzują się różnym potencjałem onkogennym – zdolnością do wywołania transformacji nowotworowej. Badanie jest testem immunocytochemicznym do jednoczasowego, jakościowego oznaczania białka p16 i Ki-67 w preparatach cytologicznych pobranych z tarczy szyjki macicy. Pozwala na wykrycie komórek,  w których doszło do zaburzenia cyklu komórkowego w wyniku infekcji wirusem HPV o wysokim potencjale onkogennym. Białko P16 jest antygenem stwierdzanym u 80-100% chorych na raka szyjki macicy, białko Ki-67 jest antygenem jądrowym o nasilonej ekspresji w fazach S, G2 i M komórek raka szyjki macicy. Badanie jest szczególnie przydatne w granicznych zmianach nowotworowych, takich, jak atypowe komórki nabłonka wielowarstwowego płaskiego o nieokreślonym znaczeniu, ASCUS (ang. atypical squamous cells of undetermined significance), kiedy zmiany morfologiczne nie są wyraźne. W przypadku śródnabłonkowych zmian dysplastycznych małego stopnia,  LSIL (ang. Low-grade squamous intraepithelial lesion) badanie pozwala na rozróżnienie transformacji  nowotworowej komórek przez HPV od incydentalnej infekcji HPV.

• Stosunek łańcuchów lekkich kappa/lambda

Krótko o badaniu

Ilościowy pomiar stężenia łańcuchów lekkich κ i λ w surowicy oraz wyliczanie stosunku κ/λ jest przydatne  w wykrywaniu, monitorowaniu progresji i ocenie skuteczności leczenia dyskrazji plazmocytowych – chorób objawiających  się nieprawidłowymi proporcjami stężenia łańcuchów lekkich w osoczu.  Cząsteczka immunoglobuliny składa się z 2 łańcuchów ciężkich tej samej klasy i 2 łańcuchów lekkich tego samego typu, SLFC (ang. serum light free chain), κ i λ. Prawidłowo, łańcuchy lekkie powstają w pewnym nadmiarze w stosunku do łańcuchów ciężkich, a stosunek stężeń κ i λ jest stały, zbliżony do 2. W dyskrazjach plazmocytowych dochodzi do wzrostu produkcji jednego typu łańcucha lekkiego i zaburzenia stosunku stężeń κ i λ. Zaburzenie stosunku κ/λ wykorzystywane jest w diagnostyce, prognozowaniu i leczeniu takich chorób jak: szpiczak mnogi, szpiczak tlący się, amyloidoza (skrobiawica, AL), chłoniak nieziarniczy, gammapatia monoklonalna o nieokreślonym znaczeniu czy choroba łańcuchów lekkich.

• Stosunek łańcuchów lekkich kappa/lambda w moczu

Krótko o badaniu

Ilościowy pomiar stężenia łańcuchów lekkich immunoglobulin: κ i λ w moczu oraz wyliczanie stosunku κ/λ, przydatne w diagnostyce i monitorowaniu gammapatii monoklonalnych. Cząsteczka immunoglobuliny składa się z 2 łańcuchów ciężkich tej samej klasy i 2 łańcuchów lekkich tego samego typu, SLFC (ang. serum light free chain), κ i λ. Prawidłowo, łańcuchy lekkie powstają w pewnym nadmiarze w stosunku do łańcuchów ciężkich, a stosunek stężeń κ i λ jest stały, zbliżony do 2. W dyskrazjach plazmocytowych i gammapatiach monoklonalych dochodzi do wzrostu produkcji jednego typu łańcucha lekkiego i zaburzenia stosunku stężeń κ i λ. W warunkach fizjologicznych, wolne łańcuchy lekkie są filtrowane w kłębuszkach nerkowych i wchłaniane zwrotnie w cewkach nerkowych. Wykrycie zwiększonego stężenia łańcuchów lekkich w moczu stanowi istotną sugestię przekroczenia progu nerkowego spowodowanego gammapatią monoklonalną i jest istotne zarówno w diagnostyce jak i w monitorowania przebiegu choroby. Zaburzenie stosunku κ/λ moczu i surowicy wykorzystywane jest w diagnostyce, prognozowaniu i leczeniu takich chorób jak: szpiczak mnogi, szpiczak tlący się, amyloidoza (skrobiawica, AL), chłoniak nieziarniczy, gammapatia monoklonalna o nieokreślonym znaczeniu czy choroba łańcuchów lekkich.

• Adrenalina

Krótko o badaniu

Oznaczanie adrenaliny w osoczu przydatne w diagnostyce nowotworów wydzielających katecholaminy i nadciśnienia tętniczego. Adrenalina (epinefryna) wraz noradrenaliną (norepinefryna)  i dopaminą należy do katecholamin (amin katecholowych) produkowanych przez komórki chromafinowe kory nadnerczy, współczulnego układu nerwowego i mózgu.  Katecholaminy wpływają praktycznie na wszystkie tkanki i wraz z innymi hormonami i systemem  neurotransmisji regulują szeroką gamę procesów fizjologicznych organizmu.  Adrenalina i noradrenalina działają na układ sercowo-naczyniowy wpływając na zwężanie/rozszerzanie naczyń krwionośnych  w mięśniach, pracę serca i ciśnienie krwi. Uczestniczą w metabolizmie glikogenu/glukozy stymulując rozkład glikogenu do glukozy i zmniejszając wychwyt glukozy przez tkankę tłuszczową i mięśnie.  Gwałtowny wzrost stężenia adrenaliny we krwi następuje w wyniku silnego pobudzenia układu współczulnego – stresu i hipoglikemii. Katecholaminy i ich metabolity (metanefryna i normetanefryna) są wydzielane w nadmiarze stanach patologicznych i stąd ich oznaczenie w surowicy lub w moczu ma znaczenie diagnostyczne, zwłaszcza w przypadku diagnostyki i prowadzenie chorych na nowotwory wywodzące się z tkanki nerwowej, wydzielających  katecholaminy nowotworów chromochłonnych: pheochromocytoma  oraz nowotworów zarodkowych  neuroblastoma (nerwiak płodowy, nerwiak zarodkowy) i ganglioneuroma.  Nowotwory chromochłonne, czynne hormonalnie powstają z neuroektodermy grzebienia nerwowego i występują głównie w rdzeniu nadnerczy (nowotwór chromochłonny), rzadziej w jamie brzusznej i klatce piersiowej (nerwiak przyzwojowy współczulny, zwojak współczulny).

Przygotowanie do badania

Przed badaniem unikać stresu. Krew pobierać po co najmniej 30 minutowym odpoczynku. Na 3 dni przed badaniem pacjenci nie powinni spożywać bananów i cytrusów, czekolady i kawy oraz zażywać salicylanów.

Czynniki mogące mieć wpływ na wynik badania

Interferencja leków.

Możliwe przyczyny odchyleń od normy

Wzrost stężenia: nowotwory układu współczulnego (zwojaki współczulne), nowotwór  chromochłonny rdzenia nadnerczy (pheochromocytoma), zawał mięśnia sercowego, samoistny zespół posiłkowy, stres, hipoglikemia, kwasica, temperatura.

• Noradrenalina

Krótko o badaniu

Oznaczanie noradrenaliny w osoczu jest przydatne w diagnostyce nowotworów wydzielających katecholaminy i nadciśnienia tętniczego. Adrenalina (epinefryna) wraz noradrenaliną (norepinefryna)  i dopaminą należy do katecholamin (amin katecholowych) produkowanych przez komórki chromafinowe kory nadnerczy, współczulnego układu nerwowego i mózgu.  Katecholaminy wpływają praktycznie na wszystkie tkanki i wraz z innymi hormonami i systemem  neurotransmisji regulują szeroką gamę procesów fizjologicznych organizmu.  Adrenalina i noradrenalina działają na układ sercowo-naczyniowy wpływając na zwężanie/rozszerzanie naczyń krwionośnych  w mięśniach, pracę serca i ciśnienie krwi. Uczestniczą w metabolizmie glikogenu/glukozy stymulując rozkład glikogenu do glukozy i zmniejszając wychwyt glukozy przez tkankę tłuszczową i mięśnie.  Noradrenalina moduluje aktywność neuronów, na które działają inne neuroprzekaźniki. Jest silnym agonistą receptorów alfa adrenergicznych.  Działanie metaboliczne noradrenaliny i działanie  rozkurczowe na oskrzela jest zbliżone do adrenaliny,  ale obserwowane  przy dawkach o rząd wielkości większych.  Gwałtowny wzrost stężenia adrenaliny we krwi następuje w wyniku silnego pobudzenia układu współczulnego – stresu i hipoglikemii. Katecholaminy i ich metabolity (metanefryna i normetanefryna) są wydzielane w nadmiarze stanach patologicznych i stąd ich oznaczenie w surowicy lub w moczu ma znaczenie diagnostyczne, zwłaszcza w przypadku diagnostyki i prowadzenie chorych na nowotwory wywodzące się z tkanki nerwowej, wydzielających  katecholaminy nowotworów chromochłonnych: pheochromocytoma  oraz nowotworów zarodkowych  neuroblastoma (nerwiak płodowy, nerwiak zarodkowy) i ganglioneuroma.  Nowotwory chromochłonne, czynne hormonalnie powstają z neuroektodermy grzebienia nerwowego i występują głównie w rdzeniu nadnerczy (nowotwór chromochłonny), rzadziej w jamie brzusznej i klatce piersiowej (nerwiak przyzwojowy współczulny, zwojak współczulny).

Przygotowanie do badania

Przed badaniem unikać stresu. Krew pobierać po co najmniej 30 minutowym odpoczynku. Na 3 dni przed badaniem pacjenci nie powinni spożywać bananów i cytrusów, czekolady i kawy oraz zażywać salicylanów. Na czczo (13-14 h), o 7.00-10.00, ostatni posiłek poprzedniego dnia o 18.00.

Możliwe przyczyny odchyleń od normy

Wzrost stężenia: nowotwory układu współczulnego (zwojaki współczulne), nowotwór  chromochłonny rdzenia nadnerczy (pheochromocytoma), zawał mięśnia sercowego, samoistny zespół posiłkowy, stres, hipoglikemia, kwasica, temperatura.

• CA-50

Krótko o badaniu

Glikolipidowy antygen nowotworowy CA 50 jest stosowany w diagnostyce i monitorowaniu terapii raka trzustki. Jego parametry diagnostyczne są porównywalne z antygenem CA 19.9. Oznaczany jest również w diagnostyce raka jelita grubego i raków przewodu pokarmowego w ogóle, w tym,  nowotworów przełyku. Podwyższony poziom CA50 stwierdzany jest także u chorych na marskość wątroby i choroby trzustki (około 18% chorych). Wzrost stężenia CA 50 obserwowany jest również w przypadku niektórych chorób wrzodowych, zapalnych i chorób autoimmunizacyjnych. Zaleca się by krew do badania CA 50 pobierać materiał rano, na czczo, po całonocnym wypoczynku.

• ProGRP

Krótko o badaniu

Pomiar nieaktywnego prekursora GRP (proGRP) we krwi, stosowany w diagnostyce, prognozowaniu i monitorowaniu drobnokomórkowego raka płuca. Peptyd uwalniający gastrynę, GRP (ang. gastrin-releasing peptide) fizjologicznie jest neuropeptydem żołądkowo-jelitowym uczestniczącym w uwalnianiu gastryny i wydzielaniu soku żołądkowego, o długości 27 aminokwasów, podobnym do bombezyny. Równocześnie GRP wykazuje aktywność endokrynnego czynnika wzrostu drobnokomórkowego raka płuc, SCLC (ang. small cell lung cancer). Obecność immunoreaktywnego GRP stwierdzono u 74% chorych na SCLC oraz u 42% chorych na karcinoid płuc. Zastosowanie GRP jako biomarkera diagnostycznego oznaczanego we krwi jest niemożliwe ze względu na krótki okres półtrwania (1,5 minuty). Funkcję biomarkera może pełnić natomiast jego nieaktywny prekursor (prohormon) – proGRP (ang. progastrin-releasing peptide). W przypadku SCLC wykazano, że GRP (1-27) i  fragment 31-98 proGRP wytwarzane są w ilościach równomolarnych, jako produkty tego samego genu. Ze względu na zależność poziomu proGRP we krwi od wydolności nerek, oznaczeniu proGRP powinien towarzyszyć pomiar kreatyniny.
Nieznaczenie podniesiony poziom ProGRP obserwowany jest u niewielkiego odsetka chorych na niezłośliwe schorzeniami przewodu pokarmowego, ostre zapalenie wątroby i ostre, nie infekcyjne, stany zapalne płuc. Znaczniejszy wzrost stężenia ProGRP obserwuje się w niektórych nowotworach pochodzenia neuroendokrynnego: SCLC (najsilniejszy), rakowiakach, niezróżnicowanym raku wielkokomórkowym płuca o cechach neuroendokrynnych, raku rdzeniastym tarczycy i innych nowotworach nueroendokrynych.
Pomiar ProGRP, obok pomiaru neuronoswoistej enolazy, NSE (ang. neuron-specific enolase) jest badaniem przydatnym w diagnostyce różnicowej SCLC, dla którego proGRP uważany jest za marker swoisty, występujący w stężeniach znacznie wyższych (>120 pg/ml) niż w przypadku, przykładowo, raka nie-drobnokomórkowego płuca, NSCLC (ang. non-small cell lung cancer), u osób bez niewydolności nerek. Wzrost stężenia ProGRP u chorych na dobrze zróżnicowane guzy neuroendokrynne jest czynnikiem źle rokującym. W diagnostyce SCLC, połączenie wyników NSE i proGRP zwiększa trafność diagnostyki histopatologicznej, prognozowania i monitorowania choroby. Pomiar pro-GRO nie jest badaniem przesiewowym.

• Kalprotektyna we krwi

Krótko o badaniu

Pomiar stężenia kalprotektyny w surowicy stosowany jako alternatywa w diagnostyce i różnicowaniu chorób przewodu pokarmowego. Wg rosnącej liczy doniesień pomiar kalprotektyny w surowicy, SC (ang. serum calprotectin)  stanowić może alternatywę dla  pomiaru kalprotektyny w kale, FC (ang. fecal calprotectin) jako markera chorób zapalnych jelit, IBD (ang. inflammatory bowel disease). SC wykazuje mniejszą niż FC zmienność dzień do dnia i niezależność od stanu materiału (tj. konsystencji stolca). Stężenia SC silnie korelują ze stężeniami dotychczas stosowanych markerów IBD: FC, CRP i albuminy, przy czym SC okazuje się silniejszym pojedynczym markerem IBD niż CRP i albumina. Mimo wysokiej korelacji SC i FC, zdolność do różnicowania IBD i zdrowych kontroli jest silniejsza dla FC w porównaniu do SC (pole pod krzywą AUC, odpowiednio: 0.99 i 0.87). W badaniach prospektywnych wyniki SC prognozują eskalację leczenia IBD, w szczególności choroby Crohna, CD (ang. Crohn’s disease) i  konieczność wdrożenia leczenia chirurgicznego. 

• Cytologia ogólna (nieginekologiczna) met. LBC

Krótko o badaniu

Nieginekologiczna diagnostyka cytologiczna wykonywana metodą płynnej cytologii  cienkowarstwowej . Płynna cytologia cienkowarstwowa,  LBC (ang. Liquid Based Cytology)  opiera się na  unowocześnionej  technice przygotowania preparatu cytologicznego. Pobrany materiał rozprowadzony jest automatycznie w odpowiednim płynie preparacyjnym, tak, by uniknąć powstawania skupień i nawarstwień komórek. Etap przygotowania preparatu zwiększa bardzo istotnie ilość komórek nadających się do oceny cytologicznej.  Przygotowany automatycznie preparat barwiony jest w sposób klasyczny i oceniany przez patologa. Badania jest przydatne w diagnostyce onkologicznej: wstępnej i uzupełniającej w trakcie terapii (wykrycie ewentualnych wznów). Przeciwwskazania dla badania określa lekarz. Badanie wykonywane jest w:
moczu, popłuczynach z pęcherza moczowego (cystoskopia), plwocinie, treści oskrzelowej, popłuczynach oskrzelowo-pęcherzykowych, płynach z jam ciała, aspiratach biopsyjnych i innych.

• PSA panel (PSA, FPSA, wskaźnik FPSA/PSA)

Krótko o badaniu

Wyliczanie stosunku PSA wolnego, fPSA (ang. free PSA)  do PSA całkowitego, tPSA (ang. total PSA), fPSA/ tPSA w krwi stanowi wskaźnik  prawdopodobieństwa raka prostaty (CaP). Specyficzny antygen prostaty, PSA (ang. Prostate Specific Antygen)  jest uwalnianym do krwi białkiem, wytwarzanym u mężczyzn wyłącznie przez komórki prostaty, co przesądza o jego swoistości jako biochemicznego markera stanów fizjologicznych  i patologicznych prostaty.  PSA  jest bez wątpienia najważniejszym markerem raka prostaty CaP (łac. Carcinoma prostatae), a jego odkrycie spowodowało znaczny postęp w profilaktyce, diagnostyce oraz monitorowaniu zaawansowania i przebiegu leczenia tej choroby.  Interpretacja wyników pomiaru  PSA wymaga znajomości  wieku badanego,  wywiadu w kierunku chorób układu moczo-płciowego i odniesienia do  stanu klinicznego pacjenta. Wzrost stężenia PSA nie jest swoisty dla CaP, gdyż towarzyszy również łagodnemu rozrostowi prostaty, BPH (ang. benign prostatic hyperplasia),  stanom zapalnym prostaty (prostatitis), zakażeniom układu moczopłciowego, urazom mechanicznym, w tym związanym z badaniem palpacyjnym per rectum, DRE  (ang. Digital Rectal Examination), z masażem prostaty i punkcją  prostaty. Diagnostycznie, optymalne jest śledzenie zmian stężenia PSA, zachodzących  w czasie (tzw. delta change). Stężenie PSA w krwi rośnie wraz z wiekiem i dlatego zakresy referencyjne przedstawiane są w przedziałach wiekowych, najczęściej dekadach, choć optymalne jest odnoszenie stężenia u badanego do ciągłego wykresu zmian wraz z  wiekiem. Znaczenie diagnostyczne PSA w diagnostyce CaP wzrosło wraz z identyfikacją jego form w krążeniu. Formą dominująca, rozpoznawaną przez rutynowe testy immunochemiczne (immunoreaktywną), jest PSA związany z alfa1-antychymotrypsyną: PSA-ACT, stanowiący 55-95%  całości oznaczanego PSA (PSA całkowitego, tPSA, ang. total PSA). 5 do 45% immunoreaktywnego PSA występuje w formie wolnej (fPSA, ang. free PSA). Oznaczenie fPSA wykonywane pojedynczo nie ma istotnego znaczenia klinicznego. Wysoką przydatność diagnostyczną, najwyższą z wariantów oznaczeń różnych form PSA, ma wyliczenie stosunku fPSA do tPSA (na ogół w %), przy czym wyliczenie takie może być wykonywane i jest istotne diagnostycznie,  w przypadku, gdy stężenie tPSA jest ≥4 ng/ml (wg innych źródeł > 2 ng/ml), optymalnie, gdy plasuje się w zakresie 4-10 ng/ml. Im niższa wielkość stosunku fPSA/tPSA tym większa szansa istnienia CaP. Stosunek > 25% sugeruje, z wysoką czułością i swoistością diagnostyczną,  łagodny przerost prostaty, wartości poniżej 10% sugerują zmianę złośliwą i stanowią przesłankę do wykonania punkcji prostaty lub wykonania oznaczanie PCA3.

Przygotowanie do badania

Badanie należy wykonać przed inwazyjnymi lub diagnostycznymi zabiegami na prostacie lub 2-3 tygodni po ich przeprowadzeniu.

Możliwe przyczyny odchyleń od normy

fPSA/tPSA)<10% prawdopodobieństwo CaP

fPSA/tPSA)>25% prawdopodobieństwo stanu prawidłowego lub BPH

• RAS/BRAF – badanie mutacji w genach RAS (KRAS i NRAS) oraz BRAF

• TP53 – badanie mutacji germinalnych w genie TP53

Krótko o badaniu

Konieczne uzupełnienie Zlecenia i Deklaracji Świadomej Zgody na badanie genetyczne. Badanie mutacji germinalnych w genie TP53 określa obciążenie zespołem Li-Fraumeni, związanym z genetycznymi predyspozycjami ryzyka rozwoju nowotworów w młodym wieku. Badanie zalecane jest osobom pochodzącym z rodzin, w których występuje duża agregacja nowotworów o szerokim spektrum. Obejmuje analizę najczęstszych mutacji w genie TP53 (eksony 5-8) odpowiadającym za supresję (hamowanie) wzrostu nowotworów przez regulację mechanizmów naprawczych komórki. Utrata zdolności supresyjnych genu TP53 powodowana jest przez mutacje dziedziczone autosomalnie dominująco. Osoby obciążone zespołem wykazują większą podatność na zachorowanie przed 45. rokiem życia na choroby nowotworowe, głównie: mięsaki tkanek miękkich, kostniakomięsaka, raka sutka i kory nadnerczy, białaczki czy nowotwory mózgu.

• Mutacje w genie CYP1B1 ( C142G, C355T, C1294G)

Krótko o badaniu

Konieczne uzupełnienie Zlecenia i Deklaracji Świadomej Zgody na badanie genetyczne.
Oznaczenie genetycznej predyspozycji wielonarządowej dla nowotworów, jelita grubego, pęcherza moczowego, płuca i krtani przez analizę polimorfizmów genu CYP1B1. Gen CYP1B1 koduje białka należące do nadrodziny enzymów cytochromu P450. Są  monooksygenazami, które katalizujące reakcje związane z metabolizmem leków oraz syntezą cholesterolu, steroidów i innych lipidów. Warianty genetyczne genu CYP1B1 warunkują genetyczną predyspozycję do raka piersi, jelita grubego, pęcherz moczowego, płuca i krtani. Homozygotyczne nosicielstwo zmian 142G/G, 355T/T, 4326C/C w obrębie genu CYP1B1 zwiększa ok. 2-krotnie ryzyko wystąpienia raka piersi.
Wpływ nosicielstwa na zachorowanie związany jest z współistnieniem czynników środowiskowych, jak: palenie tytoniu w przypadku raka płuca oraz nowotworów głowy i szyi lub zakażenie wirusem HPV w przypadku raku pęcherza moczowego. Dzięki identyfikacji odziedziczonych wariantów genu CYP1B1 możliwe jest podjęcie odpowiedniej profilaktyki. Badanie wykonywane jest we krwi pełnej lub komórkach wymazu z policzka.

• Septyna 9

Krótko o badaniu

Konieczne uzupełnienie Zlecenia i Deklaracji Świadomej Zgody na badanie genetyczne.
Test Septyna 9 jest badaniem przesiewowym w kierunku raka jelita grubego i odbytnicy  (ang. colorectal tumor), stanowiącym nieinwazyjną  alternatywę dla kolonoskopii u osób, które nie chcą,  lub nie mogą poddać się kolonoskopii, a należą do grupy średniego ryzyka – przykładowo, osób powyżej 50. roku życia bez objawów klinicznych.  Do grup wysokiego ryzyka, dla których test nie jest zalecany, zaliczane są przypadki ze zdiagnozowanym dziedzicznym,  niepolipowatym rakiem jelita grubego, HNPCC (ang. hereditary non-polyposiscolorectal cancer), ze stwierdzonymi nieprawidłowościami genetycznymi, warunkującymi predyspozycję do zachorowania na raka jelit grubego (np. mutacje w genach MSH, MLH), osoby z chorobą Leśniowskiego-Crohna, wrzodziejącym zapalaniem jelita grubego oraz osoby z przypadkami nowotworów złośliwych w wywiadzie rodzinnym. Fałszywie dodatnie wyniki testu Septyna 9 mogą być spowodowane nieodległym przetoczeniem krwi i ciążą. Test polega na oznaczaniu w krwi  metylowanego DNA genu SEPT9 (mS9). Gen SEPT9 koduje białka, septyny, uczestniczące w podziałach komórek i pełniące  funkcję supresora niekontrolowanego podziału komórek. Metylacja DNA promotora genu SEPT9 prowadzi do utraty kontroli wzrostu komórek i do rozwoju nowotworu. Obecność fragmentów metylowanego DNA w krwi badanego, w stężeniu większym niż prawidłowe,  wskazuje na prawdopodobieństwo rozwoju nowotworu,  z czułością diagnostyczną przekraczającą 70% i specyficznością diagnostyczną 99%, przy czym czułość testu rośnie wraz z zaawansowaniem nowotworu, dochodząc do 100% w stadium IV. Test wykonywany jest metodą Real-Time PCR. Sugeruje się, by badanie w przypadku wyniku ujemnego powtarzane było co 1-2 lata.  

• Badanie molekularne BCR/ABL transkrypt p210 – ilościowo

Krótko o badaniu

Konieczne uzupełnienie Zlecenia i Deklaracji Świadomej Zgody na badanie genetyczne. Badanie stosowane w diagnostyce i monitorowaniu chorób onkohematologicznych oraz w śledzeniu choroby resztkowej i ocenie odpowiedzi na leczenie. Chromosom Philadelphia (Ph) jest hybrydą, powstającą w wyniku translokacji fragmentów chromosomów 9 i 22. W efekcie dochodzi do połączenia dwóch genów: BCR (ang. breakpoint cluster region) z 22 chromosomu i ABL z 9 chromosomu, tworzących zmutowaną formę – fen fuzyjny:  BCR- ABL. Chromosom Philadelphia występuje w ponad 95% przewlekłych białaczek szpikowych, ostrych białaczkach limfoblastycznych (25%–30% dorosłych), rzadziej w ostrych białaczkach szpikowych. Obecność chromosomu Ph wiąże się z rokowaniem zależnie od typu białaczki.  Gen ABL jest protoonkogenem kodującym kinazę tyrozynową, odpowiedzialną za różnicowanie, podział, adhezję komórek. Po połączeniu z fragmentem BCR gen ABL ulega deregulacji, stając się onkogenem i wymyka się spod kontroli komórki. Produkowane nowe białko o masie cząsteczkowej 210 kDa przyczynia się do wzrostu częstotliwości podziałów komórkowych, hamowania mechanizmów naprawczych i apoptozy komórek,  prowadząc do przełomu blastycznego. Efektywność leków przeciwbiałaczkowych blokujących kinazę tyrozynową określana jest ilościowa reakcją PCR z odwrotną transkrypcją w czasie rzeczywistym (QR-PCR) i wyrażana stopniem redukcji liczby kopii transkryptu BCR-ABL (w logarytmach dziesiętnych).

• Rak piersi i/lub – panel podstawowy mutacji w genach BRCA1, BRCA2, PALB2

Krótko o badaniu

Konieczne uzupełnienie Zlecenia i Deklaracji Świadomej Zgody na badanie genetyczne.
Badanie genetycznych predyspozycji do raka piersi i jajnika – analiza 16 mutacji genów BRCA1 i  mutacji genu BRCA2, istotnych dla populacji polskiej.
Wiadomo, że zachorowania na raka piersi i jajnika wiążą się z genetyczną predyspozycją o różnej sile. U około 30%  chorych na raka piersi wykrywa się charaktery-styczne podłoże konstytucyjne sprzyjające powstawaniu nowotworów, a część nowotworów piersi i jajnika wykazuje dziedziczną etiologię jednogenową. Klinicznie silna predyspozycja genetyczna dla raka piersi i jajnika wiąże się z mutacjami w genach BRCA1 i CHEK2, nieco słabsza z genami BRCA2 i PALB2. Obecność mutacji genu BRCA1 wiąże się z 50 – 80% ryzykiem raka piersi i 45% ryzykiem raka jajnika przed ukończeniem 85 roku życia, przy czym ryzyko zależy od rodzaju mutacji i lokalizacji w genie. W przypadku nosicielek mutacji w genie BRCA1 wzrasta również ryzyko raka jajowodu i otrzewnej. Wskazania do badań wynikać powinny z analizy cech rodowoklinicznych. U nosicieli mutacji również inne czynniki genetyczne i pozagenetyczne są istotne dla procesu nowotworzenia.
W rodzinach z definitywnym zespołem dziedzicznego raka piersi specyficznego narządowo (HBC-ss) i dziedzicznego raka piersi-jajnika (HBOC),  mutacja genu BRCA2  wiąże się z ryzykiem raka piersi (31-56%) i raka jajnika (11-27%). Mutacje BRCA2 wiążą się również ze znacznym ryzykiem raka jajnika oraz, u mężczyzn i kobiet, ryzykiem raka żołądka, jelita grubego i trzustki wśród krewnych pierwszego i drugiego stopnia.

Badanie obejmuje 16 mutacji w genie BRCA1, w tym 5 mutacji najczęściej występujących w populacji polskiej.
Test przeznaczony jest dla osób, których rodziny podejrzane są o obciążenie dziedzicznym rakiem piersi/jajnika.
Badanie powinno być wykonywane u kobiet w przypadku:
•    gdy w rodzinie u kobiet przed 50 roku życia zdiagnozowano raka piersi lub nowotwór u co najmniej dwóch osób •    gdy w rodzinie zdiagnozowano raka jajnika, jajowodu lub otrzewnej •    gdy w rodzinie zdiagnozowano równoczesnego raka piersi i jajnika lub obustronnego piersi u kobiet lub raka piersi u mężczyzny,
a także w przypadku:
•    stosowania antykoncepcji lub hormonalnej terapii zastępczej przez kobiety, u których w wywiadzie rodzinnym zgłaszano raka piersi lub jajnika •    planowania antykoncepcji przy obecności zmian w jajniku lub piersiach •    obecności zmian w obrębie jajnika lub piersi u kobiet, u których w wywiadzie rodzinnym zgłaszano raka piersi lub jajnika.
Oprócz wymienionych nowotworów chorobami towarzyszącymi mutacjom może być, między innymi, rak jelita grubego i rak prostaty. Gen BRCA1 koduje białka napraw-cze DNA pełniące również funkcje w kontroli podziałów komórkowych. Innym białkiem naprawczym jest produkt genu BRCA2 – białko stabilizowane przez produkt genu PALB2. Utrata ich funkcji białek może powodować rozwój nowotworu.
Badanie i zależne od wyniku właściwe postępowanie profilaktyczne: samokontrola piersi, częstsze badania przesiewowe, opieka lekarska, pozwalają znacznie zmniejszyć ryzyko zachorowania na raka piersi/jajnika. Wykrycie raka w początkowej fazie daje szanse na wyleczenie. 

• TPA – Tkankowy antygen polipeptydowy

Krótko o badaniu

Niestandardowe oznaczenie we krwi stosowane  w diagnostyce szeregu chorób nowotworowych. TPA – tkankowy antygen polipeptydowy (ang. tissue polypeptide antigen), należy do markerów, których potencjalne zastosowanie w diagnostyce i terapii nowotworów jest sugerowane, jednakże nie znajduje się w standardach postępowania onkologicznego ze względu na niską specyficzność lub braku wartości prognostycznej. TPA jest produkowany i uwalniany przez wszystkie komórki proliferujące, w tym komórki prawidłowe. Stąd wykrywany jest w surowicy chorych na nowotwory (rak żołądka, trzustki – z niską specyficznością, jelita grubego i odbytnicy, pęcherza moczowego, płuc, piersi, jajników i jader), lecz także u osób z ostrymi stanami zapalnymi i niezłośliwymi zmianami w płucach, wątrobie i układzie moczowo-płciowym.

• PCA3 w moczu

Krótko o badaniu

Konieczne uzupełnienie Zlecenia i Deklaracji Świadomej Zgody na badanie genetyczne.
Oznaczenie molekularnego markera (PCA3) raka prostaty (CaP)  w moczu,  jest nieinwazyjnym, wysoce specyficznym  badaniem diagnostycznym raka prostaty CaP (łac. Carcinoma prostatae). Pozwala na ograniczenie wskazań do biopsji prostaty (inwazyjnego badania uważanego za rozstrzygające w diagnostyce  CaP), na ocenę progresji i agresywności  zdiagnozowanego CaP i na monitorowanie leczenia. W badaniach przesiewowych, najważniejszym markerem CaP jest  specyficzny antygen prostaty, PSA (ang. Prostate Specific Antygen). Interpretacja wyników pomiaru  PSA w krwi wymaga znajomości  wieku badanego,  wywiadu w kierunku chorób układu moczo-płciowego i odniesienia do  stanu klinicznego. Wzrost stężenia PSA towarzyszy również łagodnemu rozrostowi prostaty, BPH (ang. Benign Prostatic Hyperplasia), stanom zapalnym prostaty (prostatitis), zakażeniom układu moczopłciowego i urazom mechanicznym, w tym badaniu palpacyjnemu per rectum, DRE  (ang. Digital Rectal Examination), masażowi prostaty i punkcji  prostaty. PSA ≥ 4 ng/ml (4-10 ng/l) powinno stanowić przesłankę do dalszej diagnostyki w kierunku CaP, chociaż stężenie takie stwierdzane jest u ok. 13% zdrowych mężczyzn powyżej 55. roku życia. O rozpoznaniu CaP decyduje ostatecznie inwazyjna  punkcja prostaty, łącząca się z możliwością powikłań, co ogranicza częstość jej powtórzeń.  Punkcja prostaty, mimo że wykonywana pod kontrolą USG, może dawać wyniki fałszywie ujemne,  wynikające z dysproporcji pomiędzy objętością prostaty i materiału pobranego w punktacie. PCA3 (ang. Prostate Cancer Gene 3 ) jest niekodującym mRNA komórek CaP, markerem molekularnym,  niezwykle specyficznym dla CaP, gdyż wytwarzanym w ilości kopii 66 razy liczniejszej niż w komórkach prawidłowych, w tym  obecnych w  BPH. PCA3  jest wydalany do moczu. Do celów diagnostycznych jego stężenie  w moczu zwiększa się  przez masaż prostaty wykonywany przez lekarza tuż przed oddaniem moczu. Odpowiednio wysoki  wynik liczbowy PCA3 wskazuje na wysokie prawdopodobieństwo CaP, wzmacniając wskazania do wykonania biopsji;  niski wynik świadczy o niskim prawdopodobieństwie CaP,  regresji leczonego CaP lub obecności BPH. Interpretacji wyników PCA3, w oparciu o całość badań,  dokonuje lekarz.

• Nowotwory u mężczyzn – panel rozszerzony (BRCA1, BRCA2, PALB2, CHEK2, NBN, CDKN2A)

Krótko o badaniu

Konieczne uzupełnienie Zlecenia i Deklaracji Świadomej Zgody na badanie genetyczne. Panel badań umożliwiających określenie predyspozycji genetycznych do nowotworów często rozpoznawanych u mężczyzn. Świadomość podwyższonego ryzyka choroby nowotworowej pozwala na wdrożenia profilaktyki i harmonogramu badań kontrolnych. W panelu oznaczane są: mutacje genu BRCA2 powodujące ok. 5-krotny wzrost ryzyka zachorowania na raka prostaty; mutacje  genu CHEK2 zwiększające ryzyko raka jelita grubego, prostaty, nerki lub tarczycy; nieprawidłowości genu NBN 10-krotnie zwiększające ryzyko zachorowania na raka prostaty; mutacje genu CDKN2A zwiększające ryzyko raka płuca, czerniaka oraz raka trzustki i mutacje genu HOXB13 zwiększające 20-krotnie ryzyko raka prostaty.

• Nowotwory u kobiet – panel rozszerzony (BRCA1, BRCA2, PALB2, CHEK2, NBN, CDKN2A)

Krótko o badaniu

Konieczne uzupełnienie Zlecenia i Deklaracji Świadomej Zgody na badanie genetyczne. Panel badań umożliwiających określenie predyspozycji genetycznych do nowotworów często rozpoznawanych u kobiet. Świadomość podwyższonego ryzyka choroby nowotworowej pozwala na wdrożenia profilaktyki i harmonogramu badań kontrolnych. W panelu oznaczane są: mutacja w genie BRCA1 silnie predysponująca do rozwoju raka piersi i jajnika; mutacja genu BRCA2 wiążąca się ze zwiększonym ryzykiem rozwoju nowotworów złośliwych piersi i jajnika; mutacje genu CHEK2 zwiększające predyspozycje do rozwoju raka piersi, jelita grubego, nerki i tarczycy; nieprawidłowy gen NBN powodujący 3,5-krotny wzrost ryzyka raka piersi; mutacje w genie CDKN2A zwiększające ryzyko zachorowania na czerniaka, raka trzustki oraz raka płuca.

• Nowotwory u mężczyzn – panel podstawowy (BRCA1, BRCA2, HOXB13, CHEK2, NBN)

Krótko o badaniu

Konieczne uzupełnienie Zlecenia i Deklaracji Świadomej Zgody na badanie genetyczne. Zwiększone ryzyko zachorowania na raka piersi stwierdzane jest u nosicieli mutacji wielu genów. Badanie identyfikuje najczęściej występujące mutacje genów odpowiedzialne za wzrost ryzyka nowotworów u mężczyzn.
Rak prostaty –  mutacje genów:  BRCA1, BRCA2 (wzrost ryzyka 5-krotny), NBN (wzrost ryzyka 10-krotny), HOXB13 (wzrost ryzyka 20-krotny), CHECK2; Rak nerki, jelita grubego, tarczycy, prostaty – mutacje genu CHECK2.

• Nowotwory u kobiet – panel podstawowy (BRCA1, BRCA2, HOXB13, CHEK2, NBN)

Konieczne uzupełnienie Zlecenia i Deklaracji Świadomej Zgody na badanie genetyczne. Zwiększone ryzyko zachorowania na raka piersi stwierdzane jest u nosicielek mutacji wielu genów. Badanie identyfikuje najczęściej występujące mutacje genów odpowiedzialne za wzrost ryzyka nowotworów u kobiet: BRCA1, BRCA2, PALB2, CHEK2, NBN. Rak piersi i jajnika – mutacje genów BRCA1, BRCA2, CHEK2, NBN i PALB2 (rak piersi) Rak jelita grubego, nerki tarczycy –  mutacje genu CHECK2.

• Rak piersi i/lub jajnika – badanie 14 mutacji w genie BRCA1

Krótko o badaniu

Rak piersi i/lub jajnika – badanie 14 mutacji w genie BRCA1. Badanie określające mutacje genów BRCA 1  stanowiące obciążenie genetyczne predysponujące do rozwoju dziedzicznego  raka piersi i/lub jajnika.  Konieczne uzupełnienie Zlecenia i Deklaracji Świadomej Zgody na badanie genetyczne. Genetyczne predyspozycje do raka piersi i jajnika – analiza 14 mutacji w genie BRCA1 charakterystycznych dla populacji polskiej, w tym w tym 4 mutacji wymaganych przez MZ Zakres badanych mutacji BRCA1: c.181T>G (300T>G, p.C61G), c.3700_3704delGTAAA (3819del5), c.4035delA (4153delA), c.5266dupC (5382insC). Pozostałe mutacje to: c.190T>G p.C64G; c.190T>C p.C64R; c.3627dupA; c.3748G>T (3867G>T); c.3756_3759delGTCT (3875del4); c.3779delT; c.3817C>T (3936C>T); c.4041_4042delAG; c.5232del7ins12; c.5251C>T (5370C>T).

• Rak piersi i/lub jajnika – panel BRCA1 (14 mutacji) oraz BRCA2

Krótko o badaniu

Badanie określające mutacje genów BRCA 1 i BRCA2 stanowiące obciążenie genetyczne predysponujące do rozwoju dziedzicznego  raka piersi i/lub jajnika. Konieczne uzupełnienie Zlecenia i Deklaracji Świadomej Zgody na badanie genetyczne. Genetyczne predyspozycje do raka piersi i jajnika: analiza 14 mutacji w genie BRCA1. Oraz 3  mutacji w genie BRCA2.   Zakres badanych mutacji BRCA1: c.181T>G (300T>G, p.C61G), c.3700_3704delGTAAA (3819del5), c.4035delA (4153delA), c.5266dupC (5382insC). Pozostałe mutacje to: c.190T>G p.C64G; c.190T>C p.C64R; c.3627dupA; c.3748G>T (3867G>T); c.3756_3759delGTCT (3875del4); c.3779delT; c.3817C>T (3936C>T); c.4041_4042delAG; c.5232del7ins12; c.5251C>T (5370C>T) Zakres badanych mutacji w BRCA2: c.9371A>T; c.9376delC; c.9403delC.

• ALK – badanie mutacji metodą sekwencjonowania

• HOXB13 – podstawowe badanie mutacji

Krótko o badaniu

Konieczne uzupełnienie Zlecenia i Deklaracji Świadomej Zgody na badanie genetyczne.
Badanie wykonywane w celu ustalenia zwiększonego ryzyka choroby nowotworowej związanej z mutacją genu HOXB13. Gen HOXB13 koduje czynnik transkrypcyjny, białko wiąże się do określonych regionów DNA i regulujące ich aktywność. Jest białkiem supresorowym w stosunku do nowotworów, kontrolując szybkość wzrostu i podziału komórek. Mutacja w genie HOXB13 wiąże się z 10-20-krotnym wzrostem ryzyka zachorowania na raka prostaty w porównaniu do populacji ogólnej. Badanie pozwala na identyfikację mutacji c.251G>A, (p.Gly84Glu) w genie HOXB13. Wykonywane jest w obwodowej  krwi pełnej. 

• MMR – badanie ekspresji antygenów MLH1, MSH2, MSH6, PMS2

• NBN – podstawowe badanie mutacji

Krótko o badaniu

Konieczne uzupełnienie Zlecenia i Deklaracji Świadomej Zgody na badanie genetyczne.
Badanie wykonywane w celu ustalenia zwiększonego ryzyka choroby nowotworowej związanej z mutacją genu NBN. Białkowym produktem genu NBN jest nibryna (NBN), utrzymująca  stabilności chromosomów i integralność genomu. Nibryna reguluje aktywność kompleksu trzech białek o funkcji naprawczej DNA. Kompleks likwiduje pęknięcia dwuniciowego DNA powstające wskutek oddziaływania czynników mutagennych. Mutacja NBN zwiększa ryzyko zachorowania na niektóre nowotwory oraz zwiększa łamliwości chromosomów, nasilając ich nadwrażliwość na promieniowanie jonizujące. Zajście mutacji zwiększa 2-3,5 krotnie ryzyko zachorowania na raka piersi i 4-rokrotnie na raka prostaty. Mutacje w genie NBN są również przyczyną zachorowań na dziedziczony autosomalnie recesywnie zespół Nijmegen, NBS (ang. Nijmegen breakage syndrome), objawiający się m.in. zmianami morfologicznymi, podatnością na zapaleni układu oddechowego, pokarmowego oraz podatnością na wczesny rozwój nowotworu. Badanie obejmuje mutacje c.657_661delACAAA, p.Lys219fs.